3-мавзу. Олий мактаб дидактикаси. Дидактика ҳақида умумий тушунча. Ўқиш/ўқитиш моҳияти, структураси ва юритувчи кучлари

Таълим мазмунини шакллантириш назарияси 
Таълим мазмунининг асосий назариялари XVIII-XIX аср бошларида 
шаклланди. Педагогика фани таълим мазмунини шакллантиришнинг материал 
ва формал назарияларини ажратади. 
Таълим мазмунининг 
материал назарияси
баъзи манбаларда дидактик 
материализм назарияси ёки энциклопедизм дейилади. Бу назариянинг асосий 
мақсади – фаннинг ҳар хил соҳаларидан билимларнинг мумкин қадар кўпроқ 
ҳажмини узатишдир. Я.А.Коменский ҳам шу фикрда эди, у ўзининг ҳаётининг 
кўп йилларини дарслик устида ишлашга бағишлади, бу дарсликда у 
ўқувчиларга зарур бўлган ҳамма билимларни жойлаштиришни хоҳлайди. 
Формал назария 
ёки
дидактик формализм
таълим мазмунига 
қобилиятларни ва билишга қизиқишларни ривожлантириш воситаси сифатида 
қараган. Дидактик формализмнинг назарий асосини фаолиятнинг бир 
жабҳасида эгалланаётган билим ва кўникмаларни фаолиятнинг бошқа 
жабҳасига ўтказиш ҳақидаги тушунча ташкил қилган. 
Қадимда дидактик формализмнинг тарафдори Гераклит бўлган, унинг 
фикрича 
“кўп билиш ақлга ўргатмайди
”. Цицерон ҳам шунга яқин позицияни 
эгаллаган. 
Янги даврда И.Кант фалсафаси ҳамда неогуманизм дидактик формализм 
назариясининг принципиал асосини ташкил қилган, Песталоцци фикрича 
“
ўқувчиларнинг тўғри фикрлашини кучайтириш ёки формал таълим
” 
ўқитишнинг бош мақсади бўлиши керак. Германияда А.Дистервег ўзининг 

---

“
Немис ўқитувчилари
учун кўрсатмалар
” (1850 й) асарида шунга яқин ғояни 
илгари сурган. 
Таълим мазмуни формал назарияси ўқитувчиларининг хизмати 
шундаки, улар ўқиётганларнинг қобилиятлари ва билим олишга бўлган 
қизиқишларини, уларнинг диққати, хотираси, тасаввурлари, фикрлаши ва 
ҳ.к.ларни ривожлантириш зарурлигига эътиборни қаратишди. Бу назариянинг 
заиф томони шунда эдики, ўқитиш дастурларида биринчи навбатда 
инструментал ўқув фанлари (тиллар, математика) акс эттириларди. 
Бу иккала назарияни К.Д.Ушинский жиддий танқид қилди. У “онгнинг 
формал ривожланиши … унча муҳим бўлмаган белги, онг фақат ҳақиқий реал 
билимларда ривожланади” деб ёзган. 
К.Д.Ушинский мактаб инсонни билимлар билан бойитиши ва шу билан 
бирга уни ушбу бойликдан фойдаланишга ҳам ўргатиши керак деб ҳисоблаган. 
Дидактик материализм ва дидактик формализмлар бирлиги ғояси унга 
тааллуқли. 
XIX ва XX асрлар чегарасида АҚШларида 
дидактик утилитаризм 
концепцияси
пайдо бўлди. Бу ғояни америкалик педагог Дж.Дьюи илгари 
сурди. 
Дж.Дьюи ўқиётганларнинг индивидуал ва ижтимоий фаолияти алоҳида 
ўқув фанлари мазмунлари орасидаги алоқалар манбаидир деб ҳисоблаган. 
Фаолиятнинг бу турлари оптимал дастурни таъминлайди, у ўқувчиларда 
уларнинг тажрибаси билан боғлиқ бўлган янги муносабатлар ва хулқ-
атворнинг янги турларини шакллантиришга асосланади. 
Польшалик олим В.Оконь “
функционал материализм
” номли таълим 
мазмунининг назариясини ишлаб чиқди. Билимнинг фаолият билан 
интеграцион боғланиш ҳақидаги ҳолат бу назариянинг асосини ташкил қилди. 
Бу назарияда ҳам жамият таълимга қўядиган талабларнинг ва ҳам 
ўқиётганларнинг индивидуал эҳтиёжларининг бир бутунлиги таъкидланади. 
1950 йилларнинг ўрталарида дастурий ўқитиш вужудга келиши 
муносабати билан таълим мазмунини 
операционал структурлаш назарияси
ишлаб чиқилди. 
Бу назариянинг тарафдорлари ўқув фани мазмунини ташкил қилувчи 
билимларни ва улар орасидаги боғланишларни чуқур таҳлил қилиш зарур деб 
ҳисоблашади. Бу таҳлил дастурлаштирилаётган матнни аниқ ва муайян 
аниқланишини назарда тутади.