3-mavzu. Metallarning kristallanish jarayonlari. Kristallanish jarayonining mexanizmi va kinetikasi. Asosiy tushunchalar. Po‘lat quymalarning ichki tuzilishi. Metallarda polimorf

Elastik deformatsiya
- metallga ta‟sir ettirilgan kuch olingandan keyin metall asli 
holiga (shakliga) qaytishi (3.4-rasm). Metallning cho„zilishdagi elastik deformatsiyalanishi bilan 
kuchlanish orasida chiziqli bog„lanish bor. Bu bog„lanish 
proporsionallik konunini
- Guk 
qonuni deyiladi.
3.4-rasm. Metallarning elastik deformatsiyalanishi grafigi.

=E*

; kg/mm
2

- normal kuchlanish; 
E - proporsionallik koeffitsienti. Legirlangan va uglerodli po„latlar uchun E = 210 MPa. 

- deformatsiya - nisbiy uzayish. 
Proporsionallik koeffitsienti (E) - YUng moduli, - 
elastiklik moduli
deb xam ataladi. 
E = 

/

= tg 

Metallning elastik xossalari ma‟lum chegaragacha saklanib qoladi, kuchlanish bu 
chegaradan oshsa elastiklik o„yqoladi. Bu chegara elastiklik chegarasi deyiladi. Qoldiq 
deformatsiya 0,002% ortiq bo„lmasligi kerak.
 

---

Proporsionallik chegarasi
xam bor. Bunda yuqoridagi chiziqli bog„lanish, chiziqligdan 
0,002% ga oqqaniga aytiladi. Ko„pchilik po„latlar va alyuminiy qotishmalari uchun 
proporsionallik (mutanosib) va elastik deformatsiya chegaralari amalda bir chegarada - bir xil. 
R
pr
- proporsionallik chegara yuklamasi. Mutanosiblik. 
R
el
- elastik uzayishning chegara yuklamasi. Turli metallar uchun bunda qoldiq 
deformatsiya 0,005 - 0,005% orasida bo„ladi.
Agar namunaning tajribadan oldingi ko„ndalang kesim yuzasi F
o
ga teng bo„lsa, 
materialning proporsionallik va elastiklik chegara kuchlanishlari quyidagicha aniqlanadi.

pr
= R
pr
/F
o
;

el
= R
el 
/ F
o 
kg/mm
2
. 
Qo„yilgan yuklama ortib, S nuqtaga kelsa, yuklama deyarli ortmasa-da namuna 
uzayaveradi. Bunga oquvchanlik chegarasi deyiladi. Bu holda qoldiq deformatsiya 0,2% ga teng. 
Oquvchanlik chegaradagi kuchlanish: 

pr
= R
o
/F
o
kg/mm
2
. 
Qo„yilgan yuklama R
max
ga etganda (V nuqtada) R
max
qiymatga kelganda namunada 
bo„yincha hosil bo„la borib, u R
k
yuklamada (K nuqtada) uziladi.
Plastik deformatsiya vaqtida metallning kristallik panjarasi buzilibgina qolmasdan, balki 
unda donalar muayyan tartibda joylashib ham qoladi, bu hodisa 
teksturalanish
deb ataladi. 
Teksturalanish darajasi deformatsiya darajasiga bog„liq. 
 
Nazorat savollari: 
1. Deformatsiya nima? 
2. Elastik deformatsiya nima? 
3. Teksturalanish qanday hosil bo„ladi? 
4. Dislokatsiya nima? 
5. Puxtalanish nima? 
6. Temperatura ta‟sirida qattiqlik ortadimi? Kamayadimi? 
7. Toza metall bilan qotishmaning rekristallanish harorati orasida nima fark bor.