3-mavzu. Mahsulot ishlab chiqarish faoliyati

Ishlab chiqarishni bir xilligi va ritmini ta’minlash

Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida, muayyan turdagi mahsulotlar uchun iste'molchi talabining o'zgarishiga moslashuvchan javob berishni talab qiladigan - ishlab chiqarishni operativ rejalashtirishning roli ortadi. Uning vazifasi korxona va ichki bo'linmalarning ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanish bilan aniq va uzluksiz ishlashini ta'minlashdan iborat.
Avtomatlashtirilgan va moslashuvchan ishlab chiqarish sharoitida yordamchi va xizmat ko'rsatish jarayonlari u yoki bu ko`rinishda asosiy jarayonlar bilan birlashib, mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarining ajralmas qismi bo'lib qoladi.
Bu ichki jarayonlar qisqa muddatlar va uzluksizlik bilan tavsiflangan ishlab chiqarish siklini shakllantiradi.
Ishlab chiqarish jarayonini oqilona tashkil etishning iqtisodiy samaradorligi ishlab chiqarish jarayonining davomiyligini kamaytirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, asosiy ishlab chiqarish aktivlaridan foydalanishni yaxshilash va aylanma mablag'lar aylanishining tezlashishi bilan izohlanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni uni rasional tahlil qilish prinsiplari asosida doimiy takomillashtirilib boriladi. Asosiy prinsiplardan bo`lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  Jarayonlarning proporsionalligi.
  
• 
  Jarayonlarning uzluksizligi.
  
• 
  Jarayonlarning parallelligi.
  
• 
  Jarayonlarning ritmliligi.
  
• 
  Jarayonlarning aniqliligi.
  

Korxona barcha bo`linma va sexlarida ma’lum vaqt ichida mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha alohida ish joylari, uchastkalarning, jihozlarning unumdorliklarining bir-biriga to`g`ri kelishiga ahamiyat berilishida ishlab chiqarish jarayonining proporsionalligi kuzatiladi. Proportsionallik nafaqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda, balki ishlab chiqarishni boshqarishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zarur proportsiyalarga amal qilish ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining tsexlar va ish joylari bo`yicha hamda ishlab chiqarish bosqichlarida to`g`ri taqsimlanishiga va ulardan to`g`ri foydalanishga ko`maklashadi. Proportsiyalarga amal qilmaslik esa, aksincha, ishlab chiqarishning ba`zi uchastkalarda kuchayib, boshqalarida pasayishiga, ya`ni disproportsiyalarning vujudga kelishiga hamda korxonalarning noritmik tarzda faoliyat yuritishiga sabab bo`ladi. Zaruriy proportsionallikni ta`minlashda ishlab chiqarishni tashkil etishni texnik-iqtisodiy normalashtirish katta rol’ o`ynaydi.
1. Ishlab chiqarishning proporsionallik darajasi mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha har bir ish joyining ishlab chiqarish topshirig`i va o`tkazish qobiliyati kattaligi orasidagi farqlar orqali aniqlanishi mumkin. Proporsionallik koeffisienti quyidagi formula orqali aniqlanadi:

m - ish joylari soni;
n - o`rtacha o`tkazuvchanlik qobiliyati;
Z - mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha ishlab chiqarish topshirig`i.
Ishlab chiqarishning proporsionalligiga erishishda shu ishlab chiqarishda tor joylarning ya’ni bir ish joyining ortiq yuklanishi bo`lmasligi kerak.
2. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi mehnat predmetla­rining harakatida jihozlar va ishchilarning ishida tanaffuslar bo`lmasligini taqozo qiladi. Uzluksizlilik koeffisienti quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

r - potok chizig`ining ritmi
ttex - ish joyida texnologik operasiyalarning davomiyligi
Agar ish joyida potok chizig`ining ritmi operasiyalar davomiyligidan katta bo`lsa, bu erda jihozlar to`xtovi sodir bo`ladi. Agar operasiyalar davomiyligi potok chizig`i ritmidan katta bo`lsa, bu ish joyida ishlov berish uchun mehnat predmetlarining to`planishi sodir bo`ladi
3. Ishlab chiqarishda jarayonlarning parallelligi mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha alohida operasiyalarning bir vaqtda bajarilishi orqali ifodalaniladi. Parallellik koeffisienti quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:



Ts.p - parallel bajariladigan operasiyalarning davomiyligi;
Ts - ishlab chiqarish davri davomiyligi.
4. Ishlab chiqarish jarayonlarining ritmliligi deganda har bir ish joyida, bir xil vaqt oralig`ida, bir xil hajmda ish bajarish tushuniladi. Bu erda mahsulotning bir me’yorda ishlab chiqarilishi kuzatiladi.
Ishlab chiqarish ritmi - ritmik ish va maromli ravishda mahsulot ishlab chiqarishdir. Ritmli deb muayyan ish joyida, uchastkada, sexda va umuman korxonada amalga oshirilayotgan ma`lum turdagi ishni yoki mehnatni teng vaqt ichida bir xil yoki teng ravishda ortib borayotganligi tushuniladi. Maromli chiqadigan mahsulot deb ishlab chiqarishni jadvalda belgilangan tartibda, unga muvofiq ravishda muntazam qayta takrorlanishi hisoblanadi.
Korxonaning barcha tarkibiy bo'linmalarining ritmik ishi mahsulot ishlab chiqarishning maromini ta'minlaydi. Biroq amalda bu qoidadan chetga chiqilishi mumkin. Shunday qilib, kompaniyaning tugallanmagan ishlab chiqarish zaxirasi mavjud bo'lsa, sex va bo`limlari bir xil ishlamasa ham, bir xil ishlab chiqarishni ta'minlash mumkin.
Aksincha, korxonaning barcha tarkibiy bo'linmalari rejaga muvofiq ishlaydi va mahsulot ritmik tarzda ishlab chiqarilmaydi, chunki ehtiyot qismlari va detallar dasturga muvofiq etkazilmaydi. Natijada, ritmli deb teng vaqt oralig`ida teng miqdordagi ish bajarish va teng miqdorda mahsulot ishlab chiqarilishi tushuniladi.
Ritmik ish bu inson mehnatidan samarali va resurslardan oqilona foydalanish uchun eng muhim shartlardan biridir. Ayniqsa, ushbu omilni rivojlanishning hozirgi bosqichida ahamiyati katta. Korxonadagi texnika va uskunalar murakkablashsa, ishlab chiqarish ritmini ta'minlash vazifasi shunchalik murakkab bo'ladi, chunki mehnat unumdorligi yuqori asbob-uskunalarni ishlatishdagi eng qisqa uzilishlar ham katta yo'qotishlarga olib keladi.
Ishlab chiqarish ritmining buzishi shartnomalar bo'yicha etkazib berilayotgan mahsulotning uzilishiga olib keladi. Maromsiz ish ishlab chiqarishni izdan chiqaradi, ortiqcha ish vaqti sarflanadi, mehnat intizomini pasaytiradi va mahsulot sifatini yomonlashtiradi.
Ritmik bo'lmagan ishlarning asosiy sabablari - bu sex va ustaxonalarda asboblarning unumdorligi o`rtasidagi farqlarning borligi, "tor" joylarning hosil bo`lishi; rejalashtirilmagan to`xtab qolishlar; ishlab chiqarish, mehnat, rejalashtirishni tashkil etishdagi kamchiliklar; moddiy-texnika ta'minotidagi uzilishlar; mehnat va ishlab chiqarish intizomining past darajasi.
Amalda ishlab chiqarish ritmini baholash uchun bir qator ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Ishlab chiqarish ritmining eng keng tarqalgan ko'rsatkichi (R) - oylik ishlab chiqarishga nisbatan o'n kunlik (haftada) ishlab chiqarishning ulushi (foizda) olinishi hisoblanadi:
Rd =   100,
bunda A <sub>d</sub> i A<sub>m</sub> — o`n kun (hafta) da amalda va oyida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, dona yoki ming.so`m hisobida
Ushbu indikatorning kamchiligi shundan iboratki, u o'n kun ichidagi ish kunlari soni va va ishlab chiqarish rejasini amalga oshirilish jadvalini hisobga olmaydi.
Ishlab chiqarish maromining koeffitsientini Kr qo'llash orqali ishlab chiqarish ritmini darajasini yanada ishonchli baholash mumkin. Bunda rejaga muvofiq kunlik, o'n kunlik, oy, chorak va yil uchun amaldagi ishlab chiqarish hajmini o'sha davr uchun rejalashtirilgan miqdorga taqsimlash yo'li bilan aniqlanadi:
Kr. = Ia.r./ Ir
Ia.r.- shu davr ichida rejali topshiriq buyicha amalda ishlab chiqa­rilgan mahsulot;
Ir - ma’lum bir davr ichida mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha rejali topshiriq.
Ritm koeffitsientining afzalligi shundaki, u rejalashtirilgan ishlab chiqarish jadvaliga asoslanadi. U faqat kundalik bajarish bilan emas, balki soatlik, o'n kunlik, sutkalik va boshqa jadval (grafik) larda ham hisoblanishi mumkin.
5. Ishlab chiqarishda jarayonlarning aniqlilik prinsipi mehnat predmetlarining barcha operasiyalar bo`yicha qisqa yo`lni o`tishini ta’minlash uchun ishlatiladi. Aniqlilik koeffisienti quyidagi ifoda orqali aniqlanadi
Kpr. = 1 – Ttr / Ts
Ttr - transport ko`chuvchi operasiyalarning davomiyligi
SHu prinsiplarga amal qilish ishlab chiqarishni tashkil qilishning samaradorligini oshiradi.