3-mavzu. Global bozorda biznes yuritish

(K/L).
im
 
ni bir birlik AQSH eksportini ishlab chiqarish uchun 
zarur bo‘lgan kapital va mehnat nisbati - 
(K/L)
x
 
bilan solishtirildi. “Leontev 
statistikasi” (
Leontief statistic
) nomini olgan ushbu nisbatga muvofiq 1 tengsizlik 
bajarilsa har qanday mamlakat kapital serob, 2 tengsizlik bajarilganda esa mehnat 
serob mamlakat sanalishi mumkin.
(K/L)
im
/ (K/L)
x
< 1
(1) 
(K/L)
im
/ (K/L)
x
> 1
(2) 
Leontev, Xeksher-Olin nazariyasiga muvofiq, eksport tovarlar import o‘rnini 
bosuvchi tovarlarga (deyarli AQSH importi) nisbatan har bir ishchi kuchi hisobiga 
ko‘proq kapital talab qilishini kutgan edi. Natija buning qarama-qarshisi bo‘lib 
chiqdi: AQSH importining kapital sig‘imliligi uning eksporti kapital sig‘imliligidan 
30 foizga ko‘p chiqdi, bu esa AQSH kapital serob bo‘lgan mamlakat emas, balki 
mehnat serob mamlakat ekanligidan dalolat berardi, ushbu holat mavjud 
tasavvurlarga umuman mos kelmas edi.
Leontev paradoksi (Leontief paradox) - bu Xeksher-Olinning ishlab 
chiqarish omillari nisbiy nazariyasining amalda bajarilmasligi – mehnat serob 
mamlakatlarning kapital sig‘imli, kapital serob mamlakatlarning mehnat sig‘imli 
tovarlarni eksport qilishidir.
O‘sha paytda etakchi bo‘lgan yondashuvning inkor etilishi uning 
tushuntirilishini talab qilardi. Munozaralar Xeksher-Olin nazariyasi to‘g‘ri, Leontev 
tomonidan olingan natijalar noto‘g‘ri ekanligini isbotlashga harakatlar doirasida 
bo‘ldi. Leontev paradoksiga qarshi keltirilgan ba’zi dalillar quyidagilar:
Ishchi kuchini malakali va malakasiz ishchi kuchi guruhlariga ajratish kerak 
hamda eksport tovarlarga sarflangan xarajatlarni har ikki guruh uchun alohida 
hisoblash kerak.
AQSH qazib olinishida katta miqdorda kapital xarajatlarini talab qiluvchi 
xomashyoni ko‘p hajmda import qiladi. Shuning uchun AQSHning eksport tovarlari 

---

katta hajmdagi kapital sig‘imli xomashyoni talab qiladi, bu esa eksportni kapital 
sig‘imliga aylantiradi.
Leontev testi AQSHda mavjud bo‘lgan import tariflarini inobatga olmagan, bu 
tariflar AQSH sanoatining mehnat sig‘imli tarmoqlarini xorijiy raqobatdan 
himoyalash uchun joriy qilingan, natijada mehnat sig‘imli tovarlar importiga to‘siq 
qo‘yilgan.
Amerikaliklarning did va xohishlari an’anaviy ravishda kapital sig‘imli 
texnologik mahsulotlarga qaratilgan bo‘lib, AQSH kapital bilan yaxshi ta’minlangan 
bo‘lishiga qaramasdan bu tovarlarni ular xorijdan sotib olishadi.
Ishlab chiqarish omillari reversi: bir tovar mehnat serob mamlakatda mehnat 
sig‘imli, kapital serob mamlakatda kapital sig‘imli bo‘lishi mumkin. Masalan, 
kapital serob sanalgan AQSHda yetishtirilgan guruch yuqori texnologiya vositasida 
ishlab chiqarilgani bois kapital sig‘imli hisoblansa, Vetnamda yetishtirilgan gurunch 
mehnat sig‘imlidir, chunki u asosan qo‘l mehnati yordamida tayyorlanadi.
 
2. 
Ilmiy adabiyotlar tahlili xalqaro (davlatlararo) munosabatlar davlatlar 
chegaralaridan tashqariga chiqadigan va ular o'rtasida vujudga keladigan 
munosabatlar degan xulosaga kelishga imkon beradi. Ushbu munosabatlar xalqaro 
huquq bilan tartibga solinadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar, birinchi navbatda, 
davlatlar o'rtasida iqtisodiy funktsional sinfning yoki butun xalqning siyosiy kuchini 
ifoda etuvchi jamiyat faoliyatining siyosiy shakllari sifatida vujudga keladi va 
o'rnatiladi.
Xalqaro iqtisodiy aloqalar quyidagilar o'rtasidagi munosabatlarning shaklidir: 
Alohida holatlar. Davlatlar va xalqaro tashkilotlar. Xalqaro tashkilotlar o'rtasida.
1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sub'ekti bo'lgan ko'plab mamlakatlar, xalqaro 
tashkilotlar.

---

2. Bu munosabatlarning murakkabligi va tabiati, mamlakatlarning ijtimoiy-
siyosiy tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng 
muhim shakllariga quyidagilar kiradi: Tovarlar va xizmatlarning xalqaro savdosi; 
Pul munosabatlari. Kapital va chet el investitsiyalari harakati; Mehnat migratsiyasi; 
Fan va texnika sohasidagi almashinuv; Ishlab chiqarishning davlatlararo 
kooperatsiyasi; Biz iste'mol qiladigan tovar va xizmatlarning aksariyati chet elda 
ishlab chiqariladi. Bepul import va eksport barcha mamlakatlar fuqarolari uchun 
foydalidir. Savdo har bir mamlakatga eng yaxshi natijalarga erishgan narsalarini 
ishlab chiqarishga ixtisoslashishga imkon beradi va har bir kishiga tovarlar va 
xizmatlarning boy tanlovini ta'minlaydi. Xalqaro savdo bu milliy iqtisodiyotlar 
o'rtasidagi tovarlar va xizmatlar almashinuvidir. U qadimgi davrlarda paydo bo'lgan, 
ammo faqat XIX asrda. jahon bozori shaklini oldi, chunki dunyoning deyarli barcha 
mamlakatlari unga jalb qilingan.
Xalqaro savdo ichki savdodan quyidagicha farq qiladi:
Iqtisodiy resurslar (shu jumladan mehnat, tabiiy, moddiy, moliyaviy) turli 
mamlakatlar o'rtasida teng taqsimlanmagan; Har bir mamlakat o'z valyutasidan 
foydalanadi;
· Xalqaro savdo ko'proq siyosiy nazoratga olinadi. Xalqaro savdo tarkibida ikkita 
asosiy blokni ajratib ko'rsatish kerak: 
1. Tovarlar eksporti (eksporti) ularni sotish tashqi bozorda amalga oshirilishini 
anglatadi.
2. Tovarlarni import qilish (import qilish) paytida, chet elda ishlab chiqarilgan 
tovarlar sotib olinadi.
Jahon savdosida turli davlatlar turli darajalarda qatnashadilar. Mamlakatning 
tashqi iqtisodiy munosabatlardagi ishtirokini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlar 
quyidagilar: eksport kvotasi, bu eksport qiymatining yalpi ichki mahsulot qiymatiga 
nisbati va mamlakatning jon boshiga eksport hajmi. Jahon savdosining dinamikasi 
va tarkibi ishlab chiqarishning asosiy omillarini turli mamlakatlar o'rtasida 

---

taqsimlanishiga, jahon ishlab chiqarishining tuzilishiga bog'liq. Shunday qilib, agar 
XIX asrda. Xalqaro birjada xom ashyo, oziq-ovqat va engil sanoat mahsulotlari 
ustunlik qildi, zamonaviy sharoitda sanoat tovarlari, ayniqsa, mashina va uskunalar 
ulushi sezilarli darajada oshdi. Komponentlar va ehtiyot qismlar almashinuvi 
kengaymoqda, reeksport tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda, masalan, butlovchi 
qismlar va dastgohlarni tegishli yig'ish va o'rnatishdan keyin. Hozirgi vaqtda ilmiy-
texnik taraqqiyotning yutuqlari (litsenziyalar va nou-xau savdosi) xalqaro birja 
sohasiga kiritilgan. Texnologik jihatdan murakkab mahsulotlar savdosi jadal 
rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda xalqaro savdo ob'ektlari qatoriga dizaynerlik ishlari, 
lizing (uskunalarni uzoq muddatli ijaraga berish), konsalting xizmatlari kiradi. 
Xalqaro savdo har qanday mamlakat uchun foydalidir. Birinchidan, import tufayli 
mamlakatda ishlab chiqarilmaydigan, ammo iste'molchilar sotib olishni xohlaydigan 
tovarlar va xizmatlarning tanlovi kengaymoqda. Xalqaro savdo insonning 
iste'molchi sifatida o'sib borayotgan ehtiyojlarini to'liq qondirishga imkon beradi. 
Ikkinchidan, milliy bozordagi o'zlariga o'xshash tovarlarni taklif etadigan xorijiy 
firmalar shu bilan taklifni ko'paytiradilar, bu esa ularga narxlarning pasayishiga olib 
keladi. Savdo bilan bir qatorda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar shakllaridan biri 
kredit va moliya bo'lib, bu kreditlar va kreditlar berish, kapitalning eksporti va 
importida namoyon bo'ladi. Kapitalning asosiy eksportchilari AQSh, Buyuk 
Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, Yaponiya bo'lib qolmoqda, ularning 80 foizi 
rivojlangan mamlakatlarga ketmoqda. Kredit-moliyaviy bozorlar - bu dunyo 
iqtisodiy oqimlari harakati amalga oshiriladigan banklar, tashkilotlar, fond birjalari 
to'plami. Jahon moliyaviy bozorlarining xususiyatlari: O'lchov. Jug'rofiy 
chegaralarning yo'qligi. Jahon moliyaviy bozorlaridagi tunu-kun operatsiyalar. 
Rivojlangan etakchi mamlakatlar valyutalaridan foydalanish. Jahon moliyaviy 
bozoriga kirish 1-darajali banklar va qarz oluvchilarga ega. Ushbu bozorda ma'lum 
foiz stavkasi mavjud. Raqobat natijasida bunday moliyaviy markazlar ajralib chiqdi: 
Nyu-York, London, Lyuksemburg, Frankfurt, Singapur, Tokio va Bagam orollari. 
xalqaro import eksport savdo dunyosi Moliya markazlari - bu moliya-kredit 
bozorida operatsiyalarni amalga oshiradigan konsentratsiyalangan banklar, kredit va 

---

moliyaviy munosabatlar markazlari. Periferiyada moliyaviy markazlarning paydo 
bo'lishi: Singapur, Gonkong, Panama, Bagam orollari. Buning sababi soliqlar, 
valyuta qonunchiligining cheklovlarsiz kamayishi bilan bog'liq. Offshore - bu global 
moliyaviy markaz bo'lib, unda ma'lum bir davlat uchun banklar asosan norezidentlar 
va chet el valyutasida ishlaydi. Offshore banklar soliq qoplamasi hisoblanadi. Jahon 
kredit bozori bu bozor munosabatlari sohasi bo'lib, unda pul kapitali foizlarni to'lash 
va to'lash shartlari bo'yicha harakatlanadi va kredit kapitaliga talab shakllanadi. 
Jahon moliyaviy bozori qimmatli qog'ozlar chiqariladigan, sotib olinadigan va 
sotiladigan kredit kapitali bozorining bir qismidir. Jahon kredit kapitalini uch qismga 
bo'lish mumkin: Jahon pul bozori - operatsiyalar bir yilgacha bo'lgan muddatga 
qisqa muddatli kredit berish uchun amalga oshiriladi. Jahon kapital bozori - bu o'rta 
va uzoq muddatli kreditlashni ta'minlaydi. Jahon moliyaviy bozori - qimmatli 
qog'ozlarni chiqarish va sotib olish va sotish. Klassik xorijiy kreditlar - qarz olish 
joyi va valyutaning birligi tamoyiliga asoslanadi. 50g oxirida. Evropa bozori asta-
sekin shakllandi - bu banklar evro valyutasida ishlaydigan kredit kapitali bozorining 
bir qismidir. Kapitalning xalqaro ko'chishi yoki kapitalni olib chiqish quyidagi 
shakllarda amalga oshiriladi: To'g'ridan-to'g'ri xususiy investitsiyalar; Davlat 
zayomlari; Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari. Kapital eksportining 
asosiy vazifasi chet el filiallari va filiallarini, sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish, 
ta'mirlash va konsalting inshootlarini tashkil etish orqali jahon tovarlari bozorining 
ishlashini ta'minlashdan iborat. Xorijiy investitsiyalar - bu foyda olish uchun xorijiy 
investorlarning 
biznes 
va 
boshqa 
faoliyat 
ob'ektlariga 
kiritadigan 
investitsiyalarining barcha turlari. To'g'ridan-to'g'ri investitsiya - bu asosan investor 
tomonidan boshqariladigan yoki nazorat qilinadigan xorijiy korxonada aktsiyalarni 
sotib olish. Bu xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng dinamik shakli. Bunday 
investitsiyalar turli shakllarda bo'lishi mumkin - qo'shma korxonalar, qabul qiluvchi 
mamlakatda kompaniyaning nazorat paketiga egalik qilish; ko'p millatli 
korporatsiyaning to'laqonli sho''ba korxonasini ochish.

---

Portfel investitsiyalari - chet el kompaniyasida aktsiyalarni berish yoki 
investorga tegishli bo'lmagan va ularga tegishli bo'lmagan, davlat va munitsipal 
qimmatli qog'ozlar bozoridagi investitsiyalar.
Xalqaro kreditning turli shakllarini kredit munosabatlarining individual 
jihatlarini tavsiflovchi bir necha asosiy tavsiflarga ko'ra tasniflash mumkin: 
Manbalar bo'yicha (ichki, tashqi va aralash kreditlar); Tayinlash bo'yicha (tijorat, 
moliyaviy, oraliq kreditlar); Turiga ko'ra (tovar, valyuta); Kredit valyutasida 
(qarzdor davlatning valyutasida, uchinchi davlatning valyutasida, mamlakatning, 
xalqaro valyuta birligida); Vaqt bo'yicha (qisqa, o'rta va uzoq muddatli). Qulay 
investitsiya muhitini yaratish uchun mulk huquqini ishonchli himoya qilish, etarli 
darajada erkin iqtisodiyot, rivojlangan bozor infratuzilmasi va imtiyozli soliqqa 
tortish zarur. Depressiya qilingan hududlarga investitsiyalar va texnologiyalarni jalb 
qilish uchun imtiyozli soliq rejimi - erkin iqtisodiy zonalar (EIZlar) tashkil etilgan.
Tashqi mehnat migratsiyasi - bu pullik mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun 
odamlarning mamlakat tashqarisidagi ixtiyoriy ravishda ko'chishi. Odam 
mamlakatdan boshqa mamlakatga ko'chib o'tadigan barcha narsalarning eng 
himoyasizidir. Migrantlar ("mehnat muhojirlari", "campesinos") katta xavf ostida, 
ularning yangi mamlakatda paydo bo'lishi boshqa odamlarni, hatto o'zlari ham 
muhojir bo'lganlarni tashvishga solmoqda. Ularni juda ko'p xavf-xatar kutmoqda, 
ammo o'rtacha daromad juda katta. Agar bunday bo'lmasa, muhojirlar chet elda 
doimiy yoki vaqtincha yashashga jur'at etolmasdilar. Migratsiyaning bozorda 
bo'lmagan ta'sirining kamida uchta turi mavjud: Zamonaviy texnologiyalar, badiiy 
iste'dodlar, muhim iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan bilimlarga ega bo'lish, bu bilim 
ta'sirining katta qismi boshqa odamlarga tegishlidir; Haddan tashqari ko'plik 
(jinoyatchilik, nizo, haddan tashqari shovqin kabi xarajatlarga olib kelishi mumkin); 
Ijtimoiy nizolar. Ko'pgina mamlakatlarda (xususan, AQSh) mamlakatda ruxsat 
etilgan muhojirlarni tanlash siyosati mavjud. Qoidalar "ong oqimini" rag'batlantirish 
va ishsizlik va ijtimoiy mojarolarga ko'proq moyil bo'lgan malakasiz odamlarning 
oqimini cheklash maqsadida qayta ko'rib chiqilmoqda. Xalqaro iqtisodiy 

---

munosabatlarning muhim shakli - bu patentlar, litsenziyalar almashinuvi va qo'shma 
ilmiy-tadqiqot ishlarida namoyon bo'ladigan ilmiy-texnik hamkorlik.
Nisbiy narxlarning o‘zgarishiga asoslangan o‘zaro bog‘liqlik savdo shartlari 
tushunchasi orqali ifodalanadi.