3-mavzu: gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlari: sodda gap (2 soat) R

Ikki bosh bo‘lakli gapning tuzilishi
Ikki bosh bo‘lakli gap ikki grammatik tarkibi: ega tarkibi va kesim tarkibi mavjud bo‘lgan gapdir.
- Ega yoki ega va unga taalluqli so‘zlar ega tarkibini tashkil etsa, kesim yoki kesim va unga taalluqli so‘zlar kesim tarkibini tashkil qiladi.
Masalan, Kecha tunda esgan kuchli shamol katta archaning tanasini ikkiga ayirib yubordi. Buni chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin:

Ega tarkibi: Kesim tarkibi:

shamol

ayirib yuboribdi

tanasini







kuchli

ikkiga





esgan

tanasini



archaning





tunda

katta

archaning





kecha

katta


Bir bosh bo‘lakli gaplar
Sodda gap tuzilishi asosining tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: ikki bosh bo‘lakli gaplar va bir bosh bo‘lakli gaplar.
Ikki bosh bo‘lakli gapning tuzilishi asosi bosh bo‘laklarning har ikkisi: Egasi va kesimidan iborat bo‘ladi. Masalan, Toshdagi rasmlar bundan ko‘p ming yil avval o‘tgan bobokalonlarimizning ijodi ekan. (P.Qodirov) Shamol g‘uj-g‘uj archalarning hidini olib keladi. (P.Qodirov)
Bir bosh bo‘lakli gaplarning tuzilish asosi esa yo kesim tarkibidan, yo ega tarkibidan tashkil topadi. Kesim yoki kesim tarkibidan tashkil topgan gaplarda ega, yoki ega tarkibidan tashkil topgan gaplarda kesim qatnashmaydi va bunday bo‘lakka ehtiyoj ham bo‘lmaydi. Bunday gaplarda predikativlik bir bo‘lak bilan ifodalanadi. Masalan, Oyko‘lliklarni yaxshi gaplar bilan yo‘ldan qaytarishda. (P. Qodirov) Bugungi ishni ertaga qo‘yma. (Maqol) Yosh bo‘lsa, ko‘p narsani boshidan kechirgan. (P.Qodirov) Oqshom chog‘i... Vatan bo‘ylab qadam- qadamlab, Quyosh o‘tdi dengizlar, tog‘lar ortiga. (Shayxzoda) Aqlni beaqldan o‘rgan. (Maqol)
Bir bosh bo‘lakli gaplar, bosh bo‘lakning qaysi biridan tashkil topishiga ko‘ra, ikki guruhga bo‘linadi: Egasiz gaplar, kesimsiz gaplar.
Egasiz bir bosh bo‘lakli gaplar faqat kesim tarkibidan topish mumkin yoki mumkin emasligiga ko‘ra egasi topiladigan va egasi topilmaydigan gaplarga bo‘linadi.
Kesimsiz bir bosh bo‘lakli gaplar nominativ (atov) gaplardir.