3-mavzu: Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: G'arb falsafasi Reja

Avliyo Avgustin
(354-430)dir. U o’rta asrlar 
falsafasiga, shuningdek falsafiy ijodning keyingi davrlardagi ko’pgina vakillariga kuchli ta’sir ko’rsatgan.
Avgustin «haqiqiy falsafa va haqiqiy din»ni bir deb hisoblagan. Xristianlik asoslarini u Platon falsafasidan 
to’ishga harakat qilgan. Uning fikricha, Platon g’oyalari – «bu ijodkor ijodga kirishish oldidan yuritgan 
2
Аристотел \\ Всемирная энсиклопедия. –М.: Современний литератор, 2001. –S. 69 

---

mulohazalar»
3
dir. Xudo dunyoni yo’qlikdan yaratgan. Inson panoh to’ishining asosiy yo’li uning xristian cherkoviga 
mansubligidir. Xristian cherkovi «ilohiy shahar»ning Yerdagi vakilidir. Avgustin inson faoliyatining ikki qarama-
qarshi turini tahlil qiladi: birinchi – «dunyoviy shahar», ya’ni «Xudoga nisbatan nafrat darajasiga ko’tarilgan o’z-
o’ziga bo’lgan muhabbatga» asoslangan davlatchilik; ikkinchi – «o’z-o’ziga nisbatan nafrat darajasiga ko’tarilgan 
Xudoga bo’lgan muhabbat»ga asoslangan «ilohiy shahar». Avgustinning eng mashhur: «Ilohiy shahar», «Insoniy 
shahar», «Tavba» kabi asarlari mavjud. 
Avgustin ikki muhim muammo: shaxs dinamikasi va kishilik tarixi dinamikasi muammolarini yechishga 
harakat qiladi. U «Tavba» asarida shaxsning o’zligini, uning ruhiy holatlarini o’rganadi. Avgustin shaxsning ichki 
dunyosini uning go’daklik yillaridan boshlab inson xristian sifatida shakllanadigan davrgacha tavsiflaydi. U shaxsga 
nisbatan zo’rlik ishlatishning har qanday shakllarini (maktabda bolaga zo’rlik ishlatishdan davlat darajasida zo’rlik 
ishlatishgacha) qoralaydi. Avgustin shaxs erkinligi muammosini ilgari suradi. Oradan bir necha asrlar o’tgach, ayni 
shu muammo ekzistentsializm vakillarida Avgustin falsafasiga nisbatan qiziqish uyg’onishiga sabab bo’ldi. Avgustin 
inson sub’ektiv tarzda erkin harakat qiladi, lekin uning barcha harakatlarini u orqali Xudo bajaradi, deb hisoblagan. 
Xudoning borlig’ini insonning o’zligidan, inson tafakkurining o’z-o’zi uchun ishonchliligidan keltirib chiqarish 
mumkin. Avgustin shaxs uchun o’zlikning rolini ko’rsatib berdi. Zero «Men» - tashqi dunyodan ajralib chiqadigan va 
hatto undan «berkinib» oladigan intim mavjudot. Avgustin inson o’z «Meni»ni qanday kashf etadi, degan savolga 
javob to’ishga harakat qiladi.
Tarix falsafasini ishlab chiqish ham, garchi atamaning o’zini Volter taklif qilgan bo’lsa-da, Avliyo Avgustindan 
boshlangan. Antik faylasuflarda «tarixiylik» tushunchasi mavjud bo’lmagan: yunonlar dunyoni estetik jihatdan, 
mukammal koinot sifatida idrok etganlar. Avgustin esa o’tmish – hozirgi davr – kelajakning o’zaro aloqasini falsafiy 
jihatdan anglab etishga harakat qilgan. Hozirgi davr – bir lahza, zero u o’tmishga chekinadi va kelajak sari harakat 
qiladi. «Insoniy shahar» (jamiyat) hayoti buni tasdiqlaydi.
Avliyo Avgustin asarlari sxolastik falsafaning yaratilishiga asos bo’lgan va uzoq vaqt mobaynida antik 
falsafani, asosan Platon, Aristotel hamda neoplatoniklar – Plotin, Porfiriy, Prokl, Yamvlix asarlarini o’rganish 
manbalaridan biri bo’lib xizmat qilgan. Plotonning universal triadasi – «yagona – aql – jon» sxolast-faylasuflar 
e’tiborini o’ziga tortgan.