3-mavzu falsafada ontologiya va gnoseologiya. Falsafa kategoriyalari va qonunlari. (2-soat) Reja

Ayniyat va tafovut. Predmetning rivojlanishi va ziddiyatlarning yechilishi bir necha bosqichdan o’tadi. Dastlabki bosqich – predmetning o’z-o’zi bilan nisbiy ayniylik holati. Tabiatda mutlaq ayniyat mavjud emas. Masalan, har bir organizm hatto oqsil molekulasining tuzilishi darajasida ham o’ziga xos belgilarga egadir. Har qanday predmet hyech qachon o’z-o’zi bilan ayniy bo’lmaydi. Masalan, ko’zguga kelar ekansiz, siz o’z qiyofangizda hyech qanday farq ko’rmaysiz. O’z do’stingiz bilan oradan besh yil o’tib uchrashgach, ikkalangiz ham: «U juda o’zgarib ketibdi!», deb o’ylasangiz kerak.
Tafovut - avvalgi holatdan saqlanib qolgan xossalar ustunlik qilgani holda, ayni bir predmet xossalarining mos kelmasligidir. Tafovut kuchli yoki ahamiyatsiz bo’lishi mumkin. Kuchli tafovut – predmetning o’z-o’zi bilan ziddiyatga kirishish omili. Bu qarama-qarshilik bosqichi bo’lib, uning yechilishi predmetning butunlay o’zgarishiga olib keladi. Shunday qilib, ziddiyatlarning kuchayishi va o’z yechimini topishi rivojlanish manbai hisoblanadi.
Rivojlanish manbai va rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchni farqlash lozim. Rivojlanish manbai – ichki hodisa, predmetning ichki ziddiyatlaridir. Vaholanki, tashqi ziddiyat ham rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch bo’lishi mumkin. Masalan, siz shamollab qoldingiz. Ayni holda tashqi muhit sizning holatingiz o’zgarishini harakatlantiruvchi kuch bo’ldi. Dialektik ziddiyat tarkibida asosiy tomon manfiy xususiyatga ega, chunki u mazkur ziddiyatni bartaraf etish, inkor qilishga qaratilgan. Musbat tomon mazkur ziddiyatni saqlashga qaratilgan.
«Ayniyat» tushunchasi ziddiyat tarqalishining dastlabki bosqichini anglatadi. Bu bir xillik, narsa, hodisa, jihatning o’z-o’ziga yoki boshqa narsalar, hodisalar, jihatlarga o’xshashlik munosabati. «Tafovut» - har xillik, o’z-o’ziga, boshqa narsalar, hodisalar, jihatlarga mos kelmaslik munosabati. Ziddiyatning vujudga kelishi yagonaning ikkilanishi sifatida, yagonaning o’z-o’zini qarama-qarshiliklarga differensiasiya qilishi sifatida yuz beradi. Ikkilanish chog’ida bir vaqtning o’zida ayni shu munosabatda qarama-qarshiliklar birligi ham, ularning kurashi ham vujudga keladi. Ziddiyatning shakllanish jarayonida qarama-qarshiliklar kurashi birinchi o’ringa chiqadi va rivojlanishning ichki, teran manbaiga aylanadi. Ziddiyatning o’zida qarama-qarshiliklar har xil rol o’ynaydi. Faolroq, harakatchanroq qarama-qarshilik ziddiyatning yetakchi tomoni hisoblanadi. qarama-qarshiliklar kurashi oxir-oqibatda yangi sifat holatiga olib keladi. Paydo bo’luvchi yangi hodisalar o’zlariga xos bo’lgan yangi ziddiyatlarga ega bo’ladi. Bu ziddiyatlar mazkur hodisalar rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
Ziddiyatlarning rivojlanish jarayoniga yanada chuqurroq kirish uchun ularning tarqalish bosqichlari (fazalari)dan tashqari, ularning holatlarini ham farqlash zarur. Predmetli-moddiy, «yetilgan» ziddiyatning holati deganda uning qarama-qarshiliklarining amal qilish usuli, «birligi va kurashi»ning namoyon bo’lish xususiyati tushuniladi. Ayni shu xususiyat bu qarama-qarshiliklarning rivojlanish xususiyati va faollik darajasini, mazkur ziddiyatni yechish xususiyatini belgilaydi. Ziddiyatning rivojlanish jarayonida bosqichlarni yoki tarqalgan, «yetilgan» ziddiyatni tavsiflovchi holatlarni ham farqlash mumkin. Ijtimoiy tizimlarga tatbiqan ziddiyatlarning rivojlanish bosqichlariga nisbatan bunday yondashuv ularning quyidagi holatlarini aniqlash imkonini beradi: garmoniya, disgarmoniya, konflikt.
Shuni qayd etish muhimki, ziddiyatlar rivojlanayotgan har qanday tizimda mazkur tizim mavjudligining boshidan oxiriga qadar mavjud bo’ladi. Holatlar, miqdor ko’rsatkichlari, qarama-qarshiliklarning o’zaro aloqasi xususiyati, ularning tizimdagi roligina o’zgaradi.