3 Mavzu. Bino va inshootlarning turlari Reja

---

3 - Mavzu. Bino va inshootlarning turlari 

Reja: 

1.  Binolarning turlari. 

2.  Binoda kuzatuv-tekshiruv ishlari. 

3.  Sanoat binolarining texnik holatini va resursini aniqlash zaruriyati. 

Tayanch  so’zlar:  bino  turlari,  texnik  baholash,  resursni  aniqlash, 

ekspluatatsiyaviy  yuk,  nuqsonlar,  bioximiyaviy  ta’sirlar,  me’yoriy  ekspluatatsiya, 

sifatini baholash. 

 

Binolar vazifasiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:  

1)  fuqaro binolari va ularga quyidagilar taalluqli; 

a) turar-joy va jamoat; 

b) xizmat ko’rsatuvchi va maishiy; 

v) jamoat- madaniy (teatrlar, shifoxonalar, o’quv binolari); 

2)  sanoat binolari (ishlab chiqarish va transport extiyojlariga xizmat ko’rsatuvchi, 

tsex, issiqlik elektr stantsiyalari va boshqa shu kabi binolar).  

3)  qishloq xo’jalik binolari.  

Binolarni  ekspluatatsiya  qilish  qurilgan  ob’ektlardan  foydalanishni,  ya’ni 

ularning  xonalari  bo’sh  qolmasligini  ko’zda  tutadi.  Masalan,  ekspluatatsiya  turar-

joy  xonalaridan  fuqarolarning  yashashi  nazarga  olinadi.  Istiqomat  qiluvchilarning 

extiyojini qondirish barcha muhandislik tizimlarini (suv o’tkazgichlar, oqava suvlar, 

issiq suv ta’minoti, issiqlik ta’minoti, shamollatish, lift qurilmalari) me’yorida ishlab 

turishi lozim. Binolarni ekspluatatsiyasi 2 katta bo’limga ajratiladi.  

Binolarga  texnik  xizmat  ko’rsatish  deganda  ularning  xonalaridan, 

muhandislik  tarmoqlaridan,  atrofidagi  xududdan  foydalanish  mobaynida  lozim 

bo’lgan  holda  tutilishi  ta’minlashga  aytiladi.  Xizmat  ko’rsatish  pasport  ishlarini, 

tashkilotlar bilan yashovchilar o’rtasidagi o’zaro hisob-kitoblarni, bino hovlisidagi 

sanitariya tozalash va supurish-sidirishlarni ko’zda tutadi. Texnik ekspluatatsiya esa 

rejaviy-ogohlantiruv (kapital va joriy) va ko’zda tutilmagan remontlarni o’tkazishni, 

hamda ko’riklar va qurilmalarni sozlashni nazarda tutadi.  

---

Bino  va  uning  ayrim  konstruktsiyalari  ekspluatatsiya  mobaynida  tabiiy 

omillar  ta’sirida  eskiradi.  Bunday  eskirish  jismoniy  eskirish  deyiladi.  Binolarni 

buzilishsiz  ishlatishni  ta’minlash  uchun  eskirish  jarayonini  to’xtatib  turishga  yoki 

uni daf etishga yo’naltirilgan tadbirlarni o’rnatilgan talablar asosida o’tkazish lozim. 

Biroq  boshlang’ich  holatni  to’la  tiklashni  hatto  kapital  remontlar  natijasida  hali 

amalga  oshirib  bo’lmaydi.  Gap  faqatgina  binoning  barcha  unsurlarini  me’yoriy 

muddatlarda  durust  ishlatishni  ta’minlovchi  tadbirlar  ustida  borayapti.  Remont 

ishlari bo’lmagan holda esa eskirish jarayoni tezlashadi va bu holat binoni barvaqt 

ishdan chiqishiga olib keladi. 

Me’yoriy  xizmat  muddati  deganda,  binoning  asosiy  yuk  ko’taruvchi 

konstruktsiyalarining  o’rtacha  yig’ma  muddatiga  aytiladi.  Bu  muddat  ichida 

binoning yuk ko’taruvchi konstruktsiyalari o’z vazifalarini bajaradi, ya’ni binoning 

umrboqiyligi deyiladi. Binoning me’yoriy xizmat muddati uning vazifasiga, hamda 

qo’llaniladigan ashyo va konstruktsiyalarga bog’liq.  

Kapital  remontdan  maqsad  -  binoning  jismoniy  eskirishni  yo’qotish,  joriy 

remontda esa - konstruktsiya va muhandislik tizimlarini barvaqt eskirishdan asrash. 

Kapital  remontda  shu  bilan  birga  binoning  eskirish  va  undagi  hajmiy-rejaviy, 

sanitar-gigienik  va  boshqa  yechimlarning  o’sib  boruvchi  talablarga  javob  bermay 

qolishi  bilan  izohlanuvchi  ma’naviy  eskirishi  ham  yo’qotilinadi.  Masalan,  hozirgi 

vaqtda  balandligi  4  qavatdan  yuqoriroq  uylarda  liftlar  o’rnatilishi  ko’zda  tutiladi, 

lozim  bo’lganda  bino  joylashishiga  o’zgartirish  kiritiladi,  tovush  va  issiqlik 

izolyatsiya  kuchaytiriladi,  arzonroq  va  samaraliroq  ashyo  va  konstruktsiyalar 

qo’llaniladi,  turar-joy  va  boshqa  xonalarning  maydoni  oshiriladi  va  x.k.  Rejaviy-

ogohlantiruvchi  remontlarni  o’tkazish  bino  ekspluatatsiyasi  ishonchliligini 

tavsiflovchi,  ya’ni  muhandislik,  barqarorlik,  binoning  me’moriy-badiiy  ko’rinishi 

kabi ko’rsatkichlarni saqlash imkonini beradi.  

Rejaviy-ogohlantiruv  remontlarini  o’tkazishda  ma’lum  bir  davrilikka  amal 

qilinadi.  Bunda  kapital  davriyligi  konstruktsiyaning  turiga  va  uning  materialiga, 

ya’ni binoning kapitalliligi bo’yicha qaysi guruhga mansubligiga bog’liq. Doiraviy 

remont  hajmini  bog’lovchi  ekspluatatsiya  qilinayotgan  binoning  va  uning  ichki 

---

muhandislik qurilmalarining texnikaviy holatini tavsiflovchi dastlabki xizmatlar uy 

va  yer  maydonining  texnikaviy  pasporti  hamda  uylarning  konstruktiv  unsurlarini, 

xonalarning,  muhandislik  qurilmalarini  va  tashqi  obodonlashtirish  ko’riklari 

natijalari aks ettirilgan bayonnomalardan  iborat. Bu  ma’lumotlar asosida turar-joy 

ekspluatatsiya shirkatlari tomonidan  uylarni kapital remont qilish  va obodonchilik 

darajasini  ko’tarish  bo’yicha  istiqbolli  rejasi,  hamda  har  bir  uyning  o’rnatilingan 

remont doiraviyligi bo’yicha profilaktika remontining yillik rejasi ishlab chiqiladi. 

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib binoning texnik ekspluatatsiyasining vazifasi 

quyidagilardan iborat: 

- 

turar-joy uylari va konstruktsiyalarini va bino qismlarini yaroqli holatda 

tutish; 

- 

bino muhandislik qurilmalarining beto’xtov ishlashini ta’minlash; 

- 

ko’riklarni,  hamda  joriy  va  kapital,  ya’ni  rejaviy-ogohlantiruv 

remontlarini o’z vaqtida o’tkazish; 

- 

uy atrof hududini saranjom-sarishta tutish.  

Binolarning  texnik  ekspluatatsiyasi  maqsad  va  vazifalaridan  farqli,  ularga 

texnik  xizmat  ko’rsatishning  maqsad  va  vazifalari  bir  muncha  kengroq.  Binolarga 

xizmat ko’rsatishda o’tkaziladigan tashkiliy tadbirlar quyidagilarni ta’minlaydi: 

- 

fuqarolar  bilan  turar-joyni  tasarrufga  o’tkazish  haqida  shartnomalar 

tuzish va ularning bajarilishini ta’minlash; 

- 

ixtisoslashgan  tashkilotlar  bilan  shartnomalar  tuzish  va  ular  bilan 

ishlash,  masalan,  axlatlarni  olib  ketish,  gaz-suv  ta’minoti,  lift  xo’jaligiga  xizmat 

ko’rsatish va remont qilish va boshqa shu kabilar; 

- 

pasport ishlarini olib borish.  

Binolarga  xizmat  ko’rsatish  va  ekspluatatsiya  qilishning  hamda  ko’riklar 

o’tkazishning  shakl  va  shamoyilining  bunday  tus  olishi,  ularga  texnik  xizmat 

ko’rsatishning o’ziga xos ekanligini, yil davomida uzluksiz tavsifga ega ekanligini 

ko’rsatadi. 

Bino va inshootlarda ko’zatuv-tekshiruv ishlarining maqsad va vazifalaribino 

va  uning  konstruktsiyalarida  loyihaviy  holatga  nisbatan  o’zgarishlarni  aniqlash,  

---

ularning  kelib  chiqish  sabablarini  o’rganib  zaruriy  chora  tadbirlarni  belgilashdan 

iborat. 

Binoda ko’zatuv-tekshiruv ishlari maxsus litsenziyaga, bilim va malakaga ega 

bo’lgan,  o’zining  laboratoriyasiga  ega  bo’lgan,  yuridik  maqomga  ega  tashkilot 

mutaxassislari  tomonidan  olib  boriladi.  Bino  va  inshootlarning  klassifikatsiya  va 

axamiyatidan  kelib  chiqqan  holda,rejaviy  ko’zatuv-tekshiruv  ishlarinin  o’tkazish 

muddatlari  turli  ob’ektlar  uchun  turlicha  muddatlarda    belgilanadi.  Davriy  va 

navbatdan tashqari nazoratda shikastlanish va defektlar aniqlanganda: 

- 

yong’in va tabiiy ofatlardan so’ng; 

- 

sanoat korxonasida sodir bo’lgan avariya holatlaridan so’ng; 

- 

Gostexnadzor tashkiloti ko’rsatmasiga asosan; 

- 

texnologik jarayonni o’zgarganda yoki konservatsiyaga topshirilganda; 

- 

ko’zatuv-tekshiruv  ishlari  muhlati  tugaganda  yoki  me’yoriy  xizmat 

muddati tugaganda; 

- 

ob’ekt  egasi  o’zgarganda,  shuningdek  korxonani  sug’urta  qilish 

jarayonida; 

- 

ta’mirlash yoki rekonstruktsiya qilishni iqtisodiy asoslashda; 

- 

me’yoriy  tabiiy-iqlim  ta’siri  ko’rsatkichlari  (zizilaviy,  qor  va  shamol 

yuklari) ning ortishi natijasida. 

Konstruktsiyani  loyihaviy  ko’rsatkichlarga  mosligini  tekshirish,  haqiqiy 

geometrik o’lchamini, konstruktsiya elementlarida va tugunlarida  shikastlanish va 

defektlarni aniqlash va ular haqida vedomostь tayyorlanadi. 

Boshlang’ich davrda bino ekspluatatsiyasi aholi bilan ishlash, hovli xududini 

tozalash,  ko’riklar,  muhandislik  qurilmalarni  sozlash  va  to’g’rilash  kabi  xizmat 

ko’rsatish  ishlari  bilan  chegaralanadi.  Bino  eskirishini  oshishi  bilan  rejaviy-

ogohlantiruvchi  remont  ishlari  o’tkaziladi.  SHunday  qilib,  binoning  texnik 

ekspluatatsiyasi o’z ichiga tarkibi va mazmuni binoni ekspluatatsiya qilish davomida 

va uning eskirishini oshirishi bilan o’zgarib boruvchi tadbirlar umumlashmasini o’z 

ichiga oladi (2.1-rasm).  

 

---

B

in

o

 v

a 

u

ri

lm

al

ar

id

ag

i 

b

u

zi

li

sh

la

r 

Texnik 

xizmat 

ko’rsatish 

mintaqasi  

Texnik 

ekspluatatsiya va 

xizmat ko’rsatish 

mintaqasi  

CHegaraviy 

holatlar 

mintaqasi  

                                   20                      80                                100 %