3-maruza tovush haqida umumiy ma’lumotlar

3-MARUZA


Tovush haqida umumiy ma’lumotlar.

Tabiagda inson xamma tomondan doymo tovushlar qurshovida bo’ladi. Tovushlarni eshitaetib, inson turli xil emotsional kechinmalar - xursaidchiliq, kurquv, notinchlik va h.k. larni uzidan o’tkazishi mumkin. Tovush nutqning asosini Tashkil etadi, ya’ni u insonlar uzaro muloqatining vositasidir.

Musiqa turli - tuman sezgi xissietlar tug‘diradigan tovushlarning murakkab kompleksidan iborat. Va nixoyat tovushlarning shunday maxsus turi borki, u shovqii deb atalib, oxirgi 10 yillikda insoniyatning xavfiga aylanmokda. SHovqin havotirlikni yuzaga chikaradi, nutq va musiqani eshitishni kiyinlapggiradi, ba’zi xollarda eshitmay kolish va boshka ba’zi kasalliklar sababchisiga aylanadi.
SHundai kilnb, loyixdchilar oldida karama - harshi 2 ta masala: oyrinchisi - nutq va musikani eng yaxshi kabul qilishga sharoyt yaratish bo’lsa, ikkinchisi shovqinlarni mumkin qadar kamaytirish vazifalari kuyiladi.
Bu masalalarni xal qilish uchun arxitektorlar tovush va shovqinlarning fizik va fiziologik tomonlarini, territoriyada va xonalarda ularning tarqalish qonuniyatlarini, shovqin man’balari haqida tafsilotlarni, tovush va shovqinni kuchaytirish va kamaitirishning arxitektura rejvii va konstruktiv uslublariii va bular haqida mavjud mee’rii hujjatlarii bilishlari lozim bo’ladi.

1. 
   2. TOVUSHNINGFIZIK TABIATI
   

Haetda xar xil turdagi tebranma va tulkin xarakatlari kul uchraydi: suv sirtidagi tulkin xarakati,radio to’lqinlarini tarqalishi va ooshkalar. Tovush bu - xavodagi, suvdagi va qattik jismlarda turli xil qurinishdagi tebranma xaraka!dir. Havo elastik hususiyatga ega. Havo asosan siqilishga harshiliq kursatadi; siqilgan xavo uziga xos prujina.SHusha qura xavo massa va ineriiyaga ega. Havoni elastiklik xususiyati va inersiyasi uz navoatida tusatdan havoni zichligini uzgarishidan elastiklik tulkinlarini tarqatadi. Elekromagnit tebranishlardan farkdi ravishda xavoni elastiklik to’lqinlari to’lqini tarqalish yunalishi bo‘ylab tarkaladi. Bunday tebranishlar buylamar tebranishlar deb aytiladi. To’lqin harakatining asosiy xarakteristikasidan biri bu tulkii uzunligidir. To’lqin uzunligi bitta dunglikdagi to’lqinning ikki nuqtasidagi masofa. YAna bitta harakteristikasi tulkinning amplitudasidir. Bu gulkinning tebranietgan kismidan muvozanat holatigacha bo’lgan masofasidir. Bulardan tashhari tebranish jarayonida tebranish fazasi va fazalar siljishi ham katga axamiyatga ega. Fazalar siljishiga harab bitta sinusoyda siljishidap boshqa bir teoranishidagi sinusoydani farklash mumkin. Siljish fazasining ulchov birligi bulib, ourchak xizmat qiladi. Agar bu ourchak 0 ga teng bo’lsa, bunda tebranish bitta fazada sodir bo’ladi.
Tovush to’lqinlari boshqato‘lqin harakatlari singari to’lqin uzunligi, tebranish chastatasi va tarqalish tezliklari bilan harakgerlanadi. Tovush to’lqinlarini normal odam eshitish chastotasi 20da 20000 Gs atrofida bo’ladi bunga mos ravishda tegishli to’lqin uzunligi 17m dan 1,7sm gacha bo’ladi. 20Gs chastotadan past bo’lgan tovush tebranishi infra tovush tebranish, 20000 Gs dan Yuqori bo’lgan tovush chastotasi esa ultra tovush tebranishi deyiladi. Tovush tulkini ma’lum bir tezlikda tarqaladi. Havoda tovush tezligi kuiidagicha formulada topiladi:
Bu erda: 1,41 - havoni doymiy bosimdagi va doymii hajmdagi issiqlik hajm bog‘liqligi.
R - atmosfera bosimi. Pa r - havoni zichligi. kg/m³ r/r -nisbat havo temperaturasiga bog’liq. Bundan foydalanib tovush tezligipi temperaturaga bog‘liqligini aniqlash mumkin:
S = 20 #
T - absolyut xarorat.
Bundan foydalapib har xil xaroratdagi tovush to’lqinlarini tezligini aniqlash mumkin.
Misol: 0°S da s=331,5m/s
18°S da s=342m/s
to’lqin aniqtezlik bilan xarakaz kiladi. Tovushtulkinini harakati quyidagi bogliqlikka ega:
1=s/G=sT
X - to’lqin uzunligi, m tebranish chastotasi, Gs
s — tovush tezligi, m/s T - tebranish davri.
To’lqin harakatining asosii xususiyatlaridan biri bu interferensiya va difraksiya

3. 
   TOVUSHNING FIZIOLOGIK HUSUSIYATLARI
   

Inson kulog‘i tovushlarni tovush bosimlari uzgarishlarining juda katta oralig‘ida eshitish, xamda, ularni chastotalari va intensivligi buyicha farklash qobiliyatiga ega. SHu bilan bir katorda har xil chastotali va darajali tovushlarga nisbatan xar xil sezgirlik hususiyatga ega. Eshitish sezishning sub’ektiv sifatiga jarangdorlik deyiladi.
Tovushning kattikligi tovush bosimiga, chastotasiga va tovush to’lqinlari shakliga, hamda tovush ta’siri davomyiligiga va uni kabul qilish sharoytiga bog‘liq. Qattiqlik sezgisi bilan tovush kuchi orasidagi taxminiy boglanishni Veber - Fexner qonuni bilan aniqlanadi. Bu qonunga binoan, inson qulog‘i absolyut emas, balki Tashqi ta’sirlar intensivliklari uzgarishlarining nisbii uzgarishlariii baholaydi.
Inson kulog‘i fakat tovush tebranishlarining chastota va intensivligi buyicha ma’lum soxalarni tovush shaklida kabul qilish kooyliyatiga ega. Bu soxa 20 dan 20000 Gs gacha oralikni uz ichiga oladi.
Normal inson qulog‘iga etarli eshitish soxasi 11.6 rasmda kursatilgan. Pastki egri chiziqg‘eshitish chegarasi, YUkorigi egri chiziq-og‘rik seziladigan chegara. Eng Ko’p tarqalgan musiqa va nutq tovushlari sohasi rasmda shtrixlangan.

CHastota, Gs
Rasm 11.6 Inson kulog‘i tomonidan tovush qabul kilinishini ifodalovchi diagramma.
Tovushni baxolaydigan asosiy fiziolo1ik kriteriyalar sifatida tovush balandligi va kattiqligi xizmat kiladi. Tovush balatsdligi eshitilish sezgisining sifati bulib, musika katoridagi tovush urnini aniqlaydi. Qattiklikning miqdoran baxolash uchun ulchanaetgan tovushni ma’lum chastotali etalon tovush bilan takkoslash usuli kullayiladi. Etalon tovush darajasini uztorzira borib, ulchanastgai va etalon tovush darajalarini kulok bir xil jaranglikda eshitadigan xolga ksltiriladi. Xalkaro kelishuvga bog’liq etalon tovush syafatida tyokis tulkip shaklidagi tebranish chastotasi 1000 Gs bo’lgan sinusoydal ton qabul qilingan; bu xolda eshituvchi yuzi oylan etalon ton manbasiga tomon haragan bulishi kerak. SHu tarzda o’rganiladigan kattalik jarangliliq sathi deb ataladi. Jarangliliq satxi ulchov birligi - fon. Biror tovush jarangliliq satxini baholaydigan fonlar soni, ulchangan tesh jarangdor etalon tontovush bosimi detsibellar soni bilan bir xil, ya’ni
8, = 20 1£ (R,_t/2»10^g4)
Bu erda: R„ - ulchov nuktasida etalontonn man’basi tomonidan bir xil qattiklikka erishilgan paytda xosil bo’lgan tovush bosimi.
D. Robinson va D. Dadson tomonidan xar xil chastotali tinik ton kattiklik darajasining tovush bosimi darajasiga botiqligini Ko’p sonli ulchashlar nalijasida 11. 7 rasmda kursatilgan teng qattiklik egri chiziqlari (izofonlar) chizilgan.

Tebranish chastota. Gs

Rasm 11.7 Teng kattiqlik egri chiziqlari.(D. Robinson va R. Dalsoy.)
Bu egri chiziqpardan har biri har xil chastotali lyokin qattiklik darajasi bir xil bo’lgan tonlarni tasvirlovchi nuqtalarning geometrik urnidan iborat. Qatgiqligi teng darajali egri chiziqlar harakteridan quyidagi xulosalarni chiharish mumkin.
Inson qulogining sezgirligi tovush tebranishlar chastotasi oshgani sari ortadi.
Tovush bosimining darajasi va tovushning qattiklik darajasi 500 dan 2000 Gs gacha chastotalar oralig‘ida son jixatdan bir xil.
Tovushning kattiqlik darajasi orqali baholash bilan bir qayurda amalda kattiqyaiklarni nisbatan uncha katta bulmagan karrada sub’ektiv baxolash zarurati ham tugiladi.
Har xil tovushlar qattikliklari nisbatlarini ifodalovchi katgalik sifatida, xalkaro kelishuvga muvofiq, kuiidagi formula orqali aniqpanadigan qattiqliktanlangan:
_{81 = 2}0g40)/YU _{(]] 1(>)}
Qattiqlik o‘lchov birligi - son.1 songa teng qattiqlikka qattiqlik darajasi 8_G • 40 fonga teng tovush ega bo’ladi. 11.10 formuladan aniqlash mumkinki, qattiqlik darajasi 10 fonga oshganda kattiklik 2 marta uzgaradi. Qattiqlik bilan qatgiqlik darajasi orasidagi bogliqlik shkala 11.8 rasmda tasvirlangan.
Kundalik tajriba shundan dalolat beradyaki, nutq va musikalarning eshitilishi degani tovushlar mavjudligida qiyinlashadi. Ular eshitnlish chegarasini ancha uzgarishiga olib keladi; eshitilish chegarasi eng kichiq sezilarli muaiyan chastogali tovush bosimi darajasi bilan aniqlanadi.