3-laboratoriya ishi sof tug‘ma elementlar laboratoriya ishining maqsadi

Uglerod guruhi minerallari 
Bu guruhga olmos va grafit kiradi. Ular bir-birlaridan fizik xususiyatlari 
bilan keskin farq qiladi. 
Olmos - S.
Nomi grekcha - "adamas" yengilmas degan ma`noni anglatadi. 
U tabiatda o`ta qattiqligi va turli shakli: oktaedr, rombododekaedr va kub
qiyofalarida mavjud (4-rasm). Olmosning oddiy ko`z bilan payqamaydigan 
xillaridan tortib, to yuz va ming karatli (1 karat - 0,2 g) va undan ham yirik 
kristallari uchraydi. Dunyodagi eng yirik olmos kristali - 3106 karatli 
"kullinan", 1905 yilda J.Afrikada topilgan (21-jadval). 
Olmosning rangi, shaffofligi turlicha: rangsiz, shaffof, oq, havorang, 
yashil, sarg`ish, jigarrang, qizg`ish, to`q kulrang, ba`zan qora. 
21-jadval
Dunyodagi yirik olmos kristallari haqida ma`lumotlar (V.A.Milashev bo`yicha) 
Yirik olmos nomi 
Og`irligi
(karat hisobida) 
Topilgan joyi va yili 
Kullinan 
3106 
J.Afrika, 1905 
Eksselsior 
971,5 
J.Afrika, 1983 
Syerra Leone yulduzi 
968,9 
G`.Afrika, 1972 
Buyuk Mogol 
787 
Hindiston XVII asr 
Prezident Vargas 
726,6 
Braziliya, 1938 
Nizomii 
440 
Hindiston, 1935 
Viktoriya 
428,5 
J.Afrika, 1880 
Toji-Maxal 
146 
Hindiston 
Shoh Akbar 
119 
Hindiston, 1918 
Olmosning rangi, shaffofligi turlicha: rangsiz, shaffof, oq, havorang, 
yashil, sarg`ish, jigarrang, qizg`ish, to`q kulrang, ba`zan qora. Olmosning ichki 
tuzilishi uning hosil bo`lish sharoiti haqida qo`shimcha ma`lumot beradi. 
Masalan, yuqori haroratda yuzaga kelgan olmos - oktaedr qiyofasida, rangsiz 
bo`ladi, 
haroratning 
asta-sekin 
pasayishi 
natijasida 
uning 
shakli 
rombododekaedrdan kub shakliga qarab o`zgaradi va rangi quyuqlashib qora 
bo`ladi. Olmosning qattiqligi 10. Mutloq qattiqligi kvars qattiqligidan ming 

---

marta, korund qattiqligidan 150 marta ortiq. Olmos mo`rt bo`lib, ulanish 
tekisligi (III) bo`yicha o`rtacha mukammal. Solishtirma og`irligi - 3,4-3,5, 
kuchsiz elektr o`tkazuvchan. Tabiatda olmosning o`ta sifatli, chiroyli xillari 
bilan birga yomon xillari uchraydi:
1) Bort shaklsiz, darzliklardan tashkil topgan, mayda qo`shimtalarga boy.
2) Ballas - shulasimon, sharsimon mayda zarrali turi.
3) Karbonado - zich kristalli, qora rangli ba`zan mayin, g`ovak donali 
agregatlardan iborat.
3.3-rasm. Olmos. 
Olmosning tub konlari genetik jihatdan alpinotipli-o`ta asosiy jinslar-dunit, 
kimber-lit va peridotitli magmatik jinslar bilan uzviy bog`liq. Dunyodagi eng 
yirik konlari kimberlitli magmaning yer yuziga yaqinlashgandagi kuchli 
portlashi natijasida sodir bo`ladi (J.Afrika, Tanzaniya, Zoir, Angola, Botsvana 
va boshqalar). Bularda olmos, olivin, xromshpinelid, xromdiopsid, pirop, 
ilmenitlar bilan birga uchraydi va ular olmos uchun mansub mineral 
hisoblanib, olmos to`g`risida qo`shimcha habar beradi. E`tiborli tomoni 
kimberlitlardagi eklogit ksenolitlardagi olmosning uchrashi, olmos 
kristallariga qo`shilib ketgan minerallardan granat, xromga to`yingan piroksen 
(enstatit), olivinlar olmos konini izlashda darakchi hisoblanadi. 
Laboratoriya usulida olingan eksperimentlarning natijasiga binoan olmos 
konlari yuqori mantiyaning 100-200 km chuqurlikda yuqori bosim 5-9 KB, 
kuchli harorat 1470-1970
o
da kimberlitli va eklogitli magmalarning 
kristallanishidan hosil bo`ladi. Bulardan tashqari ayrim olmos donalari 
serpentinitlashgan garsburgitlarda va lersolitlarda (Rossiyaning Karyak 
tog`larida hamda Kamchatkadagi dunit-piroksen formatsiyalarida aniqlangan. 
Hozirgi vaqtda laboratoriya usulida sun`iy olmos olish bo`yicha yaxshi 
natijalarga erishilmoqda.
1953 yili shved mutaxassislari birinchi marta sun`iy olmosni 
laboratoriyada 3270oli haroratda va 10 KB bosimda olishga muvofiq 
bo`lishgan. Keyingi yillarda ko`p mamlakatlar sun`iy olmos olishni 

---

tezlashtirdi va oqibatda olmos olish uchun harorat 1470-1770o atrofidaligi 
aniqlandi. Sun`iy olmos olishda grafit ishlatilmasdan oddiy ko`mirdan 
foydalanishgan. Olmosning aksariyat qismi cho`kindi - sochma jinslardan 
ajratib olinadi - Zoir, Angola, Syerra Leoneda mamlakatlari misolida. Dunyo 
bo`yicha qazib olinadigan olmosning 75-95% sochma konlar hisobidan 
olinmoqda. Olmosning mutloq shaffof xili qimmatbaho - brilliantlar 
tayyorlashda ishlatiladi. Texnik maqsadlarda esa olmosning mayda xillari va 
sifati zaiflari ishlatib kelinmoqda. 
Tabiatda oltingugurtning birnecha polimorf modifikatsiyasi ma`lum. 
Bulardan biri rombik tuzilishga ega ?- oltingugurt sof holda uchraydi. Uni 
oddiy sharoitda 96,5
o
dan yuqoriroq haroratda qizitilsa, unda u monoklinal 
singoniyali ?- oltingugurtga aylanadi, sovitilsa, avvalgi hollariga keladi.