3. Kichik maktab yoshidаgi o’quvchilarning psixologik xususiyatlari

KIChIK YoShDAGI O`qUVChILARNING DIqqATI. 
Diqqat ukish protsessining zarur sharoiti bo`lib xisoblanadi. Idrokning to`laligi , 

to`g`riligi, tezligi esda koldirishning tez va aniqligi diqqatga boglikdir.

Fikrlash protsesslari diqqat tufayli aniq, mantikli, mazmunli bo`ladi. Diqqat ososiy nerv 

protsesslari bo`lgan kuzgalish va tormozlanishining yosh xususiyatlari to`laligicha namoyon bo`ladigan 

psixik aktivlikning muxim tomonidir. 
Kichik yoshdagi o`quvchining davrida diqqat tez usadi. Maktabdagi tarbiya ishlari sinfda 

olib boriladigan kamolot tashkilotlari uyushtiradigan o`ziga xos ishlar bolaning diqqatini 

shakllantiruvchi va tarbiyalovchi yangi sharoitdir. Sinfda o`quvchining aytganlariga qo`lok solishga 
o`zini kiziktiradigan narsalargina emas, balki o`zini bevosita kiziktirmaydigan narsalarga xam uz 
diqqatini karatishga urgatish lozim. U darsda xam uyda xam diqqatni talab qiladigan ukish ishlarini 
mutsakil ravishda bajarish kerak. Kichik yoshdagi bolalarda emotsionallik kuchli bo`lib, diqqatga xam 
uz ta`sirini utkazadi. Agar ukish materiali o`zining yorkinligi , obrazliligi va jonliligi bilan ajralib tursa, 
diqqat xam ancha kuchli namoyon bo`ladi. Bu yoshdagi o`quvchilar diqqatini dasrga jalb qilishning eng 
muxum sharti ukitishni kurgazmali qilish, illiyutsralardan foydalanish xamda ukituvchi nutkning yorkin 
va obrazli bulishidir. 
Kichik yoshdagi o`quvchilar 7-8 yoshdagi 10-11 yoshgacha bo`lgan bolalar bo`lib, ular 

boshlangich sinf o`quvchilari xisoblanadi. Bu yillarda bolaning xayot va faoliyatida muxum uzgarishlar 

yuz beradi. Binobarin ularning psixikasida xam sezilarli darajada uzgarishlar bo`ladi.
Bolaning maktabga kirishi uning xayotida burulishi chogidir. Bola maktabga kirib ukiy 

boshlashi bilanok uning xayotida asosiy ukish bo`lib qoladi. O`quvchining vazifasi ijtimoiy burchidir. 

Ukituvchi bilan birinchi uchrashuvidanok bolalar kup narsalarni eshitadi.va maktabdagi ukish xakida 
kup narsalarni bilib oladi va ukishning nimaligini anglay boshlaydi. Maktabda bola sistemali ravishda 
yangiliklar oladi. Bu o`quvchining kundan-kunga ortib borayotgan, xilma-xil mazmundagi bilimlarning 
manbaidir. Bolaning bilimlari sistemali ravishda uzlashtirib borish natijasida unda bilimning doirasi 
kengayib boradi. Maktabdagi ta`lim protsessining o`zi bolalarning sezgi , idrok, xotira, tafakkur, nutk va 
diqqatlariga yangi talablar kuyadi. Maktabdagi ukish muayyan maksadga karatilgan ancha ixtiyoriy 
akliy protsesslarni talab etadi. 
Kurish sezgi bilan idrok maktab talimida katta urin egallaydi. Gap shundaki, odam tashki 

dunyodan keladigan axborotning asosiy qismini kurish retseptori orqali oladi. O`quvchilarga dars 

paytida uz diqqat e`tiborini uzokdagi predmetlardan yaqindagi predmetlarga doimiy ravishda kuchirib 
turishga to`g`ri keladi. Idrok xam bilim manbaidir. Idrok murakab akliy protsessidir. Idrok retseptiv, 
pertseptiv va appertseptiv tomonlarni ajratish mumkin. Kichik yoshdagi o`quvchilarda idrokning o`sishi 
yuqoridagi kursatilgan retseptiv, pertseptiv, appertseptivdan iborat barcha tomonlarning qayta tuzulishi 
va o`sishi demakdir.
O`quvchilar predmetlarni, ularning tasvirini va nutkni idrok qiladilar. Bolalarning

predmetlarni idrok qilishning xususiyati ularni batafsil aniq aks ettirishlari bilan xarakterlanadi. Bular 

diqqatning xususiyati bilan tushuntiriladi. O`quvchilar diqqati asosan tashki diqqat xarakterida bo`lib, 

33 

ichki diqqat ulardan xam tarakkiy etmagandir. Shuning uchun yaxshi tanlangan kurgazmali kurol kichik 
yoshdagi o`quvchilarni ukitishda foydalidir. O`quvchilar nutkni idrok qiladilar. Ona tilining fonetik 
tomoni tilda kanday bulsa xuddi shunday idrok kilinadi. Idrokning fonetik tomonidan to`g`riligi, albatta 
o`quvchilarning tovushlarini – fonemalari talaffuz qilishlarida xam katta axamiyatga egadir. Ammo bu 
etarli emas. 
Agar boshlangich sinf o`quvchilari so`zlarni, ayrim fonemalarni noto`g`ri talaffuz kilsalar, bu 
e`tiborsizlik oqibatidir. O`quvchi ayrim so`zlargina emas, balki jumlada ifodalangan fikrlarini, ayniqsa 
konkret fikrlarini idrok qiladilar. Agar jumla oddiy tuzulgan bulsa kichik yoshdagi o`quvchilar usha 
jumladan aks ettirilgan fikrlarni to`la , to`g`ri va tez idrok qiladi, kupincha ma`nosi o`ziga tanish 
bulmagan ayrim belgilarni boshka tushunchalardan foydalanadi. Bola bogchaga ogzaki nutkni yaxshi 
qilib olgan xolda keladi.
Agar bogcha yoshda bolalar nutkni amaliy ravishda egallasalar va bunda nutk bola xayotida 
fakat muomala vositasi sifatida nomoyon bo`ladi, maktabda til aloxida ukitish predmeti bo`lib qoladi, 
shu sababli bunga juda katta axamiyat beriladi. Maktabdagi ukish o`quvchilar nutkining mazmuniga 
katta ta`sir kursatadi. 
O`quvchilarning lugati yangidan-yangi so`zlar va tushunchalar bilan boyib, nutk esa 

terminlar va yangi iboralar bilan tulib boradi. 

Xar xil ukuv predmetlari o`quvchi nutki oldiga yangi talablar kuyadi. Matematikada kaysi 

aniq nutk kerak bulsa, ukish darslarida o`quvchilarga keng, obrazli iboralar bilan tuldirilgan gaplar kerak 

bo`ladi. Bolalar monologli nutkdan foydalanishda katta kiyinchiliklarga duch keladilar. Bolalarning 
ogzaki va yozma nutklari urtasida fark borligini kuramiz. Bu fark shundan iboratki maktabgacha 
yoshdagi bolalar, bir-biri bilan ogzaki nutk yordamida munosabatda bo`ladilar, yozma nutk esa, kichik 
yoshdagi o`quvchilar uchun yangi notanish soxadir. Shu sababli yozma nutkni o`quvchilar kiyinchilik 
bilan egallaydilar. O`quvchilar nutkni takomillashtirish uchun faol nutk bilan doimiy ravishda mashk 
qilish talab etiladi. Buni ta`lim jarayonida xar doim esda tutish kerak. 
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqat utsun turadi. Lekin maktabda 

ukish birinchi yiliyok o`quvchilarda ixtiyoriy diqqatning vujudga kela boshlashiga kuchli ta`sir 

kursatadi. Diqqatning bu turi, Ananevning yozishicha: katta odamlar bilan bolalarning birgalikdagi 
faoliyati va tarbiyaning maxsuli bo`lib xisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatning yanada yaxshirok o`sishi 
maktab yoshidagi bolalarda iroda va tafakkurning tarbiyalanishiga boglikdir. Kichik yoshdagi 
o`quvchilarning ixtiyoriy diqqati to`g`risidagi masala bilan K,D,Ushinskiy kup shugullangan.U ba`zi 
pedagoglarning, kichik yoshdagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqatning afzalligiga, tayangan xolda 
maktabdagi barcha ukish jarayonini fakat kizikishni va marokli qilib tashkil etish kerak, degan fikrlarga 
kushilmagan. Ukish faoliyatining birinchi davrlaridayok o`quvchilarning ixtiyoriy diqqati butunlay 
o`quvchilarning xukmronligida bo`ladi. 
O`quvchilarning darsdagi ixtiyoriy diqqatini birinchi sinf o`quvchilarning uzlari emas, balki 
ukituvchini o`zi tashkil qiladi va yulga soladi.
Bog`cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko`ra, bu davrni uch bosqichga ajratish mumkin: 
- birinchi davr - bu 3-4 yosh oraligida bo`lib, bola emotsional jihatdan o`z-o`zini
boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog`liqdir; 
- ikkinchi davr - bu 4-5 yoshni tashkil qilib axloqiy o`z-o`zini boshqarish;