3 I bob. Arab adabiyotida hikoya janrining muhim bo‘G’in sifatida shakllanishi

Kurs ishing dolzarbligi. Ushbu kurs ishda Bahrayn adabiyotida hikoya janri tahlili ko’rsatilgan, ularning barchasi u yashagan davr, odamlar, guruhlar yoki tushunchalarni ifodalaydi. Shuningdek, Fors ko‘rfazi arab mamlakatlari zamonaviy hikonavisligining taraqqiyot tamoyillari shakllanishi batafsil yoritilgan.
Kurs ishining maqsadi. Arab mamlakatlari, xususan, Bahrayn adabiyotida hikoya janri xususiyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishning vazifalari. Biz quyidagi vazifalarni qo’ydik:

• 
  Arabiy adabiyoti taraqqiyoti bosqichlari va o’ziga xos xusisiyatlarining qisqa mazmunini ochib berish.
  
• 
  Fors ko‘rfazi arab mamlakatlari zamonaviy hikonavisligining taraqqiyot tamoyillari o’ziga xos effektlarini tavsiflash.
  
• 
  Bahrayn yozuvchilari ijodida hikoyalar uslubiy manzarasi boyitish.
  

Kurs ishining obyekti. Turli manbalarni izlash, topish va yozma ravishda foydalanish imkoniyatini berishdir. Ideal holda, bu manbalar kompozitsiyani jonlantiradi va mustahkamlaydi.
Kurs ishning subyekti. Unda keltirilgan ma’lumotlar arab tili yo’nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun juda foydali. Bundan tashqari, ishda keltirilgan tahlillar talabalar va o’quvchilarning arab adabiyoti ixlosmandlari uchun amaliydir.
Kurs ishning tuzilishi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, kurs ishi: Mundarija, Kirish, Ikki bob, Xulosa va Foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan bo‘lib, 36 betni tashkil qiladi.

I BOB. ARAB ADABIYOTIDA HIKOYA JANRINING MUHIM

BO‘G’IN SIFATIDA SHAKLLANISHI

1.1. Arab adabiyoti taraqqiyoti bosqichlari va o‘ziga xos xusisiyatlari

Аrab adabiyoti Sharq adabiyotining tarkibiy qismi sifatida umumjahon adabiyoti xazinasidan mustahkam o‘rin olgan. U ikki ming yillikdan oshiq ko‘hna tarixga ega bo‘lib, mana shu tarix davomida turli bosqich va jarayonlardan o‘tdi, ulkan o‘zgarishlar davrlarini boshdan kechirdi. Аntara, Tarafa, Imrul Qays kabi qadimgi shoirlar, Аbu Nuvos, Аbul Аtahiya, Ibn Rumiy, Аbu Tammom, al-Buxturiy, Al Mutanabbiy, Al Maariy, Safiddin Al Xilliy va yana o‘nlab mumtoz shoirlar yulduzlari adabiy osmonda porlab o‘chmas iz qoldirdi.
Аzaldan arablar yashayotgan diyorni Markaziy Osiyo bilan bogʼlab turuvchi Buyuk Ipak yo’li magistrallari o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalarga xizmat qildi.
Islom dini tarqalishi, yangi maʼnaviy-axloqiy qadriyatlar paydo bo‘lishi bilan musulmon olami tamadduni mushtaraklikda rivoj topdi va uning taraqqiyotida Markaziy Osiyo, Eron, qadimgi yunon xalqlarining madaniy merosi faol ishtirok etdi.
O‘zbekiston bilan arab olamini mushtarak tamaddunning umumiy anʼanalariga asoslangan va o‘rta asrlarning tubigacha borib taqaluvchi madaniy aloqalar bogʼlab turadi. Musulmon dunyosining bir qismidagi zabardast ilmiy-adabiy ijod uning boshqa qismida ko‘p o‘tmasdan tanilar edi. Ilm va adabiyot tili bo‘lgan arab tilida ijod qilgan Muhammad Al Xorazmiy, Al Beruniy, Ibn Sino, Al Farobiy, Az Zamaxshariy kabi buyuk allomalarimiz ilmu fan borasida qimmatli asarlar qoldirdilar. Bu olimlar nafaqat musulmon olamining balki butun bashariyatning faxru iftixoridir.
Аdabiyot tarixini davrlashtirish deganda biz milliy yoki umumjahon adabiy jarayoni rivojida yirik davriy bosqichlar ajratilishini nazarda tutamiz. Bu bosqichlar o‘z xususiyatlariga ega bo‘lib, ularni belgilashda turli printsiplarga amal qilinadi. Baʼzan badiiy tafakkur o‘zgarishi, baʼzan esa muayyan uslublarning ustun kelishi, turli yo‘nalish va oqimlarning paydo bo‘lishi, o‘ziga xos tarixiy-madaniy, adabiybadiiy yangi jarayonlar kontekstida ro‘y beradi va bir necha turli omillarning mezonlarini uygʼunlashtiradi.
Аrab adabiyotiga kelsak, u jahon adabiyotining salmoqli qismini tashkil qiladi, arab adabiyotshunosligi esa sharqshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan desak mubolagʼa qilmagan bo‘lamiz. Аyniqsa, o‘rta asr adabiyoti XIII asrgacha yaxshi o‘rganilgan va uning davrlashtirish masalalari yetarli darajada ko‘rib chiqilgan. Bunda Yevropa olimlari I. Goldtsyer, K. Brokkelman, X. Gibb, Sh. Pella, R. Blasher, rus arabshunoslaridan I. Yu. Krachkovskiy, А. E. Krimskiy, I. M. Filshtinskiylarning hissalari kattadir.
XIII asrdan to XIX asrgacha arab adabiyoti tarixida kech o‘rta asrlar adabiyoti davri va nihoyat XIX asrdan yangi davr adabiyoti tarixi boshlanadi [11, 98]. O‘z navbatida bu katta davr bosqichlari maydaroq bosqichlarga bo‘lingan. Masalan, sal kam 500 yillik mumtoz arab adabiyoti rivojida (VIII-XII asrlar) “yangilanish”, “an’anaga qaytish”, “sintez” davrlari ajratiladi.
Shuning bilan XX asr 60-yillariga borib shakllangan arab adabiyoti tarixini davrlashtirish to‘la maromiga yetdi deb bo‘lmaydi. I.M.Fil’shtinskiy bu masala to‘g’risida quyidagilarni yozgan: O‘z-o‘zidan ravshanki, “katta avlod” arabshunoslari yutuqlari hisobiga tuzilgan davrlashtirishga oid tadqiqotimizni ilmiy davrlashtirish yaratish yo‘lida faqat birinchi qadam deb hisoblash kerak. Arab adabiyoti tarixini istiqbolda aniq va batafsil o‘rganish biz taqdim etgan sxemani muqarrar jiddiy o‘zgarishga olib keladi. Shunga qaramasdan adabiyotni hozirgi o‘rganilgan darajasi asosida ko‘rilayotgan masala bo‘yicha dastlabki mulohazalarimizni bildirishni lozim topdik, chunki ular bu muammoning keng muhokamasiga asos bo‘ladi, deb ishonamiz [11, 65].
Nemis arabshunosi K.Brokkelman bu masalaga aniqroq yondoshadi va kech o‘rta asrlar adabiyotini tarixiy voqealar bilan bog‘lab ikki davrga bo‘ladi:

1. 
   Mo‘g’ullar tomonidan Bag’dod zabt etilishidan(1258-yil) to usmoniy turklar Misrga bostirib kirishi(1517-yil), ya’ni mamluk sultonlari davri[11, 277];
   
2. 
   Usmoniy turklarning bosqinidan(1517-yil) to 1798-yil Bonapartning armiyasi Misrga bostirib kirishigacha bo‘lgan davr.
   

Ammo olim madaniy hayot jihatdan bir-biridan farq qiluvchi bu ikki bosqichlar adabiyotiga “tanazzulga yuz tutgan” deb bir xil umumiy baho beradi. Fransuz sharqshunosi M. Pello ham arab adabiyoti tarixini davrlashtirishda 1258-1800-yillarni arab adabiyotining tanazzuli deb hisoblaydi. Ammo uning vatandoshi R.Blasher bu masalaga boshqacharoq yondoshadi. U baxriy mamluklar davridagi, ya’ni XIII-XIV asrlardagi adabiyotni mutlaqo tanazzul davri hisoblamaydi, aksincha Bag‘dod vayron bo‘lgandan keyin madaniyat markazi Misrga ko‘chib o‘tishi, bu yerda yangi adabiy shakllar paydo bo‘lishi, umuman jamiyatda sezilarli o‘zgarishlar kuzatilganligiga ishora qilib shunday yozadi: “Ammo hijriy VII asr, milodiy XIII asrdan boshlab madaniyatning asosiy o‘chog’i imperiya poytaxti deb e’lon qilingan Qohiraga ko‘chdi va natijada ikki asrdan ko‘proq muddat davomida u o‘z zimmasiga ana shu sharafli, biroq ancha og‘ir va mas’uliyatli vazifani oldi [5,77].
Nazarimizda, XIII asr ikkinchi yarmidan arab adabiyoti tanazzulga yuz tutdi deb hisoblagan g‘arb olimlari arab adabiyotshunoslari ta’sirida bo‘lgan. Arab adabiyotshunoslari uchun abbosiy xalifalar homiylik qilgan saroy she'riyati yuksak namuna hisoblanib, turkiy qabilalardan chiqqan mamluk sultonlari esa bunday she'riyatni tushunmaganlari va qadriga yetmaganlari uchun ular davridagi she'riyat yuksalmagan va butun adabiyot “tanazzulga yuz tutgan”. Masalan Mahmud Ar Ribdaviy mamluklar davrini “Mo‘g‘ullar davri”, shu davr adabiyotini esa “tanazzul davri” [19, 34] adabiyoti deb ta’riflaydi. Hatto, taniqli adabiyot tarixchisi Xanna al-Faxuriy o‘zining rus tiliga tarjima qilingan “Arab adabiyoti tarixi” [3, 309] kitobida mamluklar davri adabiyoti va to‘g’risida quyidagilarni yozadi: “Mamluk davlatining qudrati va yutuqlari ta’sirlidir.
Mashhur rus sharqshunosi I. Yu. Krachkovskiy tomonidan arab adabiyoti tarixini davrlashtirishda Mamluklar davri (1258-1517-yillar) adabiyotiga alohida o‘rin ajratilgan va bu davrda ensiklopediyalar, soya teatri, yangi xalq romanlari (siralar) paydo bo‘lganligi, “Ming bir kecha” ertaklari yozib olinganligi alohida qayd etilgan [14, 399]. Uning “Arab jo‘g’rofiy adabiyoti” fundamental asarida mamluklar davri adabiyotidan ensiklopediyalarga katta o‘rin ajratilgan [9, 136].
O‘rta asr arab adabiyoti bilimdoni I. M. Fil’shtinskiyga kelsak, uning ilmiy izlanishlari ilk o‘rta asrlardan boshlab abbosiylar davrini qamrab oladi. Mamluklar davri adabiyoti to‘g‘risida faqat ba'zi mulohazalarni bildirgan, ularda u Misrda XV asrgacha iqtisodiy va madaniy rivojini, shahar nasri va tasavvuf she’riyatining yuksalishini ko‘rsatib o‘tadi.
“Musulmon imperiyasining XIII asrda mo‘g’ullar bosib olgan va talon-taroj qilgan Iroqdan xalifalikning g’arbiy viloyatlariga ko‘chishi arab olamining madaniy rivojini to‘xtata olmadi. XIII-XV asrlar arablar tarixida, birinchi navbatda Misr va Suriyada ahamiyatli yutuqlar davridir,” – deb yozadi Fil’shtinskiy “Arab o‘rta asr madaniyati va adabiyoti” to‘plamining muqaddimasida [9, 227]. I. M. Fil’shtinskiy mamluklar davrida yaratilgan xalq romani – mashhur “Sulton Az Zohir Beybars sirasi”ni tadqiq etgan [2, 98].
Bu va yana boshqa omillar har biri chuqur tadqiqqa loyiqdir. So‘nggi o‘n yilliklar ichida arab olimlari tomonidan mamluklar davriga e’tibor kuchaydi va adabiyotga bag’ishlangan yangi kitoblar paydo bo‘ldi, jumladan Ahmad Muxtor al
Ibodiyning “Misr va Suriyada mamluklarning birinchi davlatining barpo bo‘lishi” (1995-yil), Muhammad Zag’lul Salomning “Mamluklar davri adabiyoti”(1996-yil) [16, 117], Nuriddin Xalilning “Sayfiddin Qutuz – mo‘g’ullarni qaqshatgan g’olib” (2005-yil) [18, 65] va boshqalar.
XX asrning dastlabki o‘n yilligida Arab jangovor publisistikasi rivojlandi. 1920-yillardan 1950-yillargacha arab adabiyotida Ilk realizm davri kuzatildi. Adabiyotga modernizmning butunlay yangi ijodiy metod va oqimlari kirib kelgan davr 1950-70-yillarni o‘z ichiga oladi. 1970-yillardan hozirgacha bo‘lgan zamonaviy arab adabiyoti davri o‘zida yana yangi uslub va mavzularni namoyon etmoqda.
Arab adabiyoti bu arab alifbosidan foydalangan holda arab tilida so‘zlashuvchilarning nasr va she’riyatidagi barcha adabiy mahsulotlarni o‘z ichiga oladi. Xuddi shu alifbo bilan yozilgan, ammo boshqa tilda yozilgan asarlar ushbu guruhdan chiqarib tashlangan. Shunday qilib, masalan, fors va urdu adabiy asarlari arab adabiyoti hisoblanmaydi. Bular arablar istilosi davrida musulmonlarning ta’siriga ega bo‘lgan, ammo ularni farq qiladigan xususiyatlarga ega. Dastlabki davrlarda adabiyotning arabcha nomi shunday bo‘lgan arab bu boshqa narsalar qatori olijanoblik, xushmuomalalik va odob-axloqni anglatadi. Bu shundan dalolat beradiki, arab adabiyoti dastlab ma’lumotli sinflarga qaratilgan edi. Keyin Qur’on va arablarning monoteistik dini sifatida Islomning kelishi bilan asarlarning mavzusi va tili o‘zgardi. E’tiqodni kengaytirish zarurati mualliflarni yanada mashhur tilda yozishga majbur qildi. Shu tarzda, omma uchun yozish uslubi barcha mavzularni qamrab oldi. Hamma turdagi matnlar ko‘proq odamlar o‘qish niyatida yozilgan tarjimai hol va afsonalardan tortib falsafiy asarlarga qadar.