3 I bap. Kárxanalardıń bankrot bolıw procesiniń ayriqsha qásiyetleri hám aldın alıwdıń teoriyalıq tiykarları

Kárxanalardıń bankrot bolıwın mámleket tárepinen tártipke salıw procesi

Ekonomikada finanslıq xojalıq iskerligin jurgiziwshi kárxanalardı bankrot bolıw procesin mámleket tárepinen qadaǵalawın ámelge asırılıwı zárúrli áhmiyetke iye boladı. Búgingi kún ámeliyatında bankrotlik salasın mámleket tárepinen tártipke salıwdı Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti hámde bankrotlik haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organı ámelge asıradı. Qarızdarlıq haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organınıń óz kepillikleri sheńberinde qabıl etken qararları ministrlikler, mámleket komitetleri, keńseler, mámleket basqarıwı basqa shólkemleri, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar ushın májburiy bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesi:

• pul minnetlemeleri hám májburiy tólewler boyınsha bankrotlik dástúrlerinde Ózbekstan Respublikasınıń kreditor sipatindag’i talapların usınıwdıń birden-bir rejimin tastıyıqlaydı ;

• sud basqarıwshıları retinde iskerlikti ámelge asırıwshı adamlardıń attestatsiyadan ótiw rejimin, olarǵa salıstırǵanda ilmiy tájriybe hám kásibine tiyisli talaplardı hámde sud basqarıwshılarınıń birden-bir reestrin júrgiziw rejimin tastıyıqlaydı ;

• sud basqarıwshıları iskerligi rejimin tastıyıqlaydı ;

• sanaciya fondini qáliplestiriw jáne onıń qarjlarınan paydalanıw rejimin belgileydi;

• ustav fondida mámleket úlesi bolǵan bankrot kárxanalardıń buyım-múlkin realizatsiya qılıw rejimin belgileydi;

• nızam hújjetlerine muwapıq basqa kepilliklerdi ámelge asıradı.

Bankrotlıq haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organı: tólew qábiletine iye bolmay qalǵan, zálel keltirip islep atirǵan hám ekonomikalıq nashar kárxanalardı anıqlaw maqsetinde ustav fondinda mámleket úlesi bolǵan kárxanalardıń finanslıq jaǵdayı monıtoringini júrgizedi; ustav fondida mámleket úlesi bolǵan hám Ózbekstan Respublikası aldında pul minnetlemeleri boyınsha qarızı bar kárxanalardıń bankrotligi tuwrısında jumıs baqlaw haqqında arza menen xojalıq sudına shaqıradi; sud basqarıwshıları attestatsiyasini ótkeredi hámde sud basqarıwshılarınıń birden-bir reestrini júrgizedi; ustav fondida mámleket úlesi bolǵan kárxanalardı sudǵa shekem sanaciya qılıw, olardıń sud sanaciyasi hám sırtqı basqarıwı jobaların kelisip aladı; ustav fondinda mámleket úlesi bolǵan kárxanalardı mámleket tárepinen járdem kórsetken halda sudǵa shekem sanaciya qılıw qanday baratırǵanlıǵı, sonıń menen birge bunday kárxanalardıń bankrotligi dástúrleri procesi ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı; sud basqarıwshıları iskerligi ústinen nızam hújjetlerine muwapiq qadaǵalawdı ámelge asıradı, sud basqarıwshısınıń iskerliginde nızam hújjetleri úzliksiz túrde yamasa bir ret qopal túrde buzılǵanlıǵı anıqlanǵan táǵdirde onı wazıypasın orınlawdan azat etiw haqqinda xojalıq sudına arza menen mu’rajet etedi; finanslıq jaǵdayı monıtoringi ju’ritilip atirg’an kárxanalardıń basshıları yamasa basqa lawazımlı shaxslarına usı kárxanalar qarjı-xojalıq iskerligi haqqindag’i materiallar usınıs etilmegenligi yamasa waqıtında usınıs etilmegenligi ushın járiyma saladı; nızam hújjetlerine muwapıq basqa kepilliklerdi ámelge asıradı.

Bankrotlıq haqqindaǵı jumıslar boyınsha mámleket organı haqqindag’i nizam Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen tastıyıqlanadi. Bankrotlıq haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organınıń Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qala aymaqlıq basqarmaları : tólew qábiletine iye bolmay qalǵan, zálel keltirip islep atirǵan hám ekonomikalıq nashar kárxanalardı anıqlaw maqsetinde ustav fondinda mámleket úlesi bolǵan kárxanalardıń finanslıq jaǵdayına tiyisli maǵlıwmatlar elektron bazasın qáliplestiriwdi ámelge asıradı; ustav fondida mámleket úlesi bolǵan hám (yamasa ) Ózbekstan Respublikası aldında pul minnetlemeleri boyınsha qarızı bar kárxanalardıń bankrotligi tuwrısında jumıs baqlaw haqqındaǵı arza menen bankrotlik haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organınıń kórsetpesine qaray xojalıq sudına mu’rajet etedi; tiyisli aymaqta jaylasqan, ustav fondida mámleket úlesi bolǵan kárxanalardı mámleket tárepinen járdem kórsetken halda sudǵa shekem sanaciya qılıw qanday baratırǵanlıǵı, sonıń menen birge bunday kárxanalardıń bankrotligi dástúrleri procesi ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı; tiyisli aymaqtaǵı kárxanalardıń bankrotligi processleri monıtoringin júrgizedi; sud basqarıwshıları iskerligi ústinen nızam hújjetlerine muwapiq qadaǵalawdı ámelge asıradı, sud basqarıwshısın belgilengen tártipte wazıypasın orınlawdan azat etiw zárúrligi haqqinda bankrotliq haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organına iltimasnama menen mu’rajet etedi; bankrotliqtin’ ápiwayılastırılgan dástúrleri ámelge asırılıp atırǵanda, sonıń menen birge ustav fondinda mámleket úlesi bolǵan kárxanalardı tamamlawǵa tiyisli jumıs júrgiziw ámelge asırılıp atırǵanda xojalıq sudı talqılawına sud basqarıwshılıǵına kandidatler usınıw huqıqına iye; ustav fondinda mámleket úlesi bolǵan kárxanalardıń basshıları yamasa basqa lawazımlı shaxslarına usı kárxanalardıń finans xojalıq iskerligi haqqındaǵı materiallar usınıs etilmegenligi yamasa waqıtında usınıs etilmegenligi ushın járiyma saladı; nizam hújjetlerine muwapıq basqa kepilliklerdi ámelge asıradı.

Bankrotlıq belgileri anıqlanǵan táǵdirde mámleket salıq xızmeti shólkemleri, mámleket statistika shólkemleri bankrotlik haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organı jáne onıń aymaqlıq basqarmalarına ustav fondinda mámleket úlesi bolǵan kárxanalar haqqında maǵlıwmatlar usınıwları, sonıń menen birge bankrotlik haqqındag’ı jumıslar boyınsha mámleket organınıń sorawına qaray kárxanalardıń ekonomikalıq ılayıqlıǵı haqqındag’ı basqa maǵlıwmatlardı usınıwları shárt. Qarızdar yuridikalıq shaxstıń bankrotligi haqqındag’ı jumısı ko'rilip atirg’anda tómendegi dástúrler qollaniladi:

• gúzetiw;

• sud sanaciyasi;

• kelisiw pitimi;

• sırtqı basqarıw ;

• tamamlawǵa tiyisli jumıs júrgiziw.

Qarızdar jalǵız tártiptegi isbilermenniń bankrotligi haqqındag’ı jumıs ko'rilip atirg’anda tómendegi dástúrler qollanıladı :

• shártlesiw pitimi;

• tamamlawǵa tiyisli jumıs júrgiziw.

Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, kárxanalardı bankrot bolıw procesin mámleket tárepinen tuwrı hám aqılǵa say tártipke saliniwi zárúrli áhmiyetke iye boladı. Kurs jumısımızdıń aldınǵı bántlerde kórip shıǵılǵanı sıyaqlı kárxanalar iskerligi turaqlılıǵınǵa olardıń dizimnen ótkeriliwi hám jumıs alıp barıwǵa uqıpsız kárxanalardı waqıtında tamamlanılıwıda zárúrli orın tutadı. Túrli mámleketlerde isbilermenler tárepinen kárxananı shólkemlestiriw hám tamamlaw menen baylanıslı bolǵan ra’smiyatshiliqlardı ámelge asırıw ushın sarplanǵan waqıt hám aqshalardı bahalawǵa jóneltirilgen izertlewlerdiń ótkeriliwi kútilmegen jaǵday emes. Birpara jaǵdaylarda olarǵa tiykarlanǵan halda nızamshılıq tárepinen «kelisiw limitleri», yaǵnıy zárúr hújjetlerdiń birpara shegaraları, olardıń maksimal kólemi, isbilermen mu’rajet etiwi kerek bolǵan keńseler sanı belgilep berilgen. Bir waqtıniń ózinde kárxanalardı dizimge alıw hám tamamlawdıń keyinirek ulgi retinde basqalarǵa qollanıwi múmkin bolǵan eń jaqsı tájiriybeleri anıqlanǵan. Soǵan kóre, pikirimizshe, Ózbekstandaǵı isbilermenlik sub'ektlerin dizimge alıw hám tamamlawdıń eń tabıslı tájiriybelerin úyreniwge jóneltirilgen arnawlı izertlewlerdi ótkeriw maqsetke muwapıq esaplanadı.

Kárxana iskerligin tamamlaw menen baylanıslı bolǵan túrli kórinistegi sarp etiw hám ǵárejetlede tap sonday tásir kórsetedi: kóbinese isbilermen óz iskerligi ushın yuridikalıq shaxs mártebesin alıp, mámleket penen rásmiy munasábetlerge kirisiwdi ulıwma qa’lemeydi. Kárxanalardı mámleket diziminen ótkeriwdiń ulıwma máseleleri boyınsha jámiyetlik pikirin úyreniw usı processlerdiń princip hám maqsetlerin túsiniw degi áhmiyetli ayırmashılıqlardı ashıp berdi. Ásirese, bul máselelerge isbilermenler hám qánigeler tárepinen jantasıwda qarawlardıń parıqlanishi ayqın kórinetuǵın boldı. Atap aytqanda, soraw ótkerilgen isbilermenlerdiń áhmiyetli bólegi kishi biznes kárxanaların dizimge alıw (46%) hám tamamlaw (51%) processleriniń quramalılıǵın bildiriwgen. Tamamlaw hám dizimge alıw processlerin ápiwayılastırıw boyınsha birpara qánigeler (tiyisli túrde 21% hám 17%) bul processler rejiminiń haqıyqattan da quramalı ekenligin, biraq bunday quramalılıq dárejesi usı waqıtta «jasalmalastirilgan kárxanalar»dıń du’ziliwi ushın tosıq jaratılıwı sebepli unamlı xarakteristika kásip etiwin aytıp ótken ediler. Haqıyqattan da, hár bir máselege túrli ko’z-qarastan jantasıw múmkinligi kárxanalardı shólkemlestiriw hám tamamlaw processleriniń oǵada dárejede ápiwayılashtirilip jiberiliwi nátiyjesinde kelip shıǵıwı múmkin bolǵan aqıbetlerdi de esapqa alınıwın talap etedi.