3. Buxgalteriya hisobi tashkiliy tamoyillarini tushunish. Umuman qabul qilingan buxgalteriya tamoyillari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Kirish

3. Buxgalteriya hisobi tashkiliy tamoyillarini tushunish.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning oltinchi moddasiga binoan buxgalteriya
hisobining 11ta, «Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun kontseptual asos” nomli
BHMSga ko‘ra 18ta tamoyil (printsip)lari mavjud.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning 6-moddasiga binoan buxgalteriya hisobining
asosiy qoidalari quyidagilardir:
buxgalteriya hisobini ikkiyoqlama yozuv usuli yuritish;
– uzluksizlik;
– xo‘jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarni pulda baholanishi;
– aniqlik;
– hisoblash;
– oldindan ko‘ra bilish (ehtiyotkorlik);
– mazmunning shakldan ustunligi;
– ko‘rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi;
– moliyaviy hisobotning betarafligi;
– hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi;
– aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi.
«Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun kontseptual asos” nomli BHMSga
binoan buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari quyidagilardir:
– hisoblash;
– ikki yoqlama yozuv usulida hisob kitobni yuritish;
– uzluksizlik;
– xo‘jalik operatsiyalarini, aktivlar va passivlarni pul bilan baxolash;
– ishonchlilik;
– extiyotkorlik;
– mazmunning shakldan uzunligi;
– ko‘rsatkichlarning qiyosiyligi;
– moliyaviy hisobotdagi betaraflik;
– hisobot davrida daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi;
– aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy bahosi;
– tushunarlilik;
– ahamiyatlilik;
– jiddiylik;
– haqqoniy va xolis taqdim;
– tugallanganlik;
– izchillik;
– o‘z vaqtida taqdim etish;
Yuqoridagi tamoyillarga asoslanib yuritilgan buxgalteriya hisobi va tuzilgan moliyaviy hisobot barcha foydalanuvchilarning korxona moliyaviy xo‘jalik faoliyati haqida to‘liq, tushunarli ma’lumot olishni va tegishli xulosa chiqarishni ta’minlaydi
Hisoblash – daromadlar va xarajatlar buxgalteriya hisobida e’tirof etiladi va kelgan davrda tushishi yoki paydo bo‘lishiga qarab (pul mablag‘larini olish yoki to‘lash asosida emas) moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladi.
Ikki yoqlama yozuv usulida hisob-kitobni yuritish – bitta operatsiya bo‘yicha bitta
summaning o‘zi buxgalteriya hisobining ikkita hisobvaraqlarida - bittasining debetida va boshqasining kreditida aks ettiriladi.
Uzluksizlik – xo‘jalik yurituvchi sub’ekt uzluksiz ishlaydigan, ya’ni belgilangan kelajakda ishlashni davom ettiradigan sub’ekt deb hisoblanadi. Uning o‘z faoliyatini tugatish yoki faoliyat ko‘lamini ancha qisqartirish niyati ham, zarurati ham yo‘q deb taxmin qilinadi.
Xo‘jalik operatsiyalarini, aktivlar va passivlarni pul bilan baholash – barcha
operatsiyalar va voqealar moliyaviy hisobotlardagi axborotlarni umumlashtirish maqsadida pul bilan baholanadi.
Ishonchlilik – axborot, unda jiddiy xatolar va taxminlar bo‘lmasa va unga foydalanuvchilar asoslanishsa, ishonchli bo‘ladi.
Operatsiyalar yoki voqealarning ishonchliligi boshlang‘ich hisob-kitob hujjatlari bilan tasdiqlanishi kerak.
Ehtiyotkorlik – qarorlar qabul qilishda ehtiyotkorlik qoidasiga rioya qilish aktivlar va daromad qaytadan baholanmasligi, majburiyatlar yoki xarajatlar esa etarlicha baholanmasligiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida noaniqlik sharoitida baho chiqarish uchun zarurdir.
Mazmunining shakldan ustunligi – agar hisob-kitob hujjatlarida va moliyaviy hisobotda axborot operatsiyalar hamda voqealarning mazmunini ishonchli darajada aks ettirsa, bunday axborot uning huquqiy shakli bilangina emas, balki mohiyati va iqtisodiy realligi bilan muvofiq holda hisobga olinishi hamda taqdim etilishi zarur.
Ko‘rsatkichlarning qiyosiyligi – moliyaviy axborot foydali va mazmunli bo‘lishi uchun, bir hisobot davridagi axborot boshqa hisobot davridagisi bilan qiyoslanadigan bo‘lishi kerak. Foydalanuvchilar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalanadigan hisob siyosatidan, ana shu siyosatdagi barcha o‘zgarishlardan va shunday o‘zgarishlarning natijalaridan xabardor bo‘lishlari lozim.
Moliyaviy hisobotdagi betaraflik – moliyaviy hisobotda beriladigan axborot ishonchli bo‘lishi uchun taxminlardan mustaqil bo‘lishi lozim.
Hisobot davrida daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi – hisobot davrida bo‘lgan daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi shuni anglatadiki, mazkur davrda ushbu hisobotdavridagi daromadlarni olishga asos bo‘lgan xarajatlargina aks ettiriladi. Agar daromadlar bilan xarajatlarning o‘rtasida bevosita bogliqlikni o‘rnatish qiyin bo‘lsa, xarajatlar biron-bir taqsimlash tizimiga muvofiq bir nechta hisobot davrlari o‘rtasida taqsimlanadi. Bu masalan, bir necha yilga taqsimlanadigan amortizatsiya xarajatlariga taalluqlidir.
Aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy bahosi – aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy
baholash qoidasi shundan iboratki, ularning tannarxi yoki sotib olish qiymati asosiy bo’lishi mumkin.
Tushunarlilik – hisob va moliyaviy hisobotlarda berilayotgan axborot foydalanuvchilarga tushunarli bo‘lishi kerak.
Ahamiyatlilik – moliyaviy axborot foydalanuvchilar qarorlar qabul qilish jarayonida
ularning ehtiyojlarini qondirish va ularga operatsion, moliyaviy hamda xo‘jalik faoliyatiga baho berishda ko‘maklashish uchun ahamiyatli bo‘lishi kerak.
Jiddiylik foydalanuvchilarning moliyaviy hisobot asosida qabul qilingan iqtisodiy qarorlariga ta’sir etsa, u jiddiy hisoblanadi. Axborotning ahamiyatiga uning mohiyati ham, shuningdek uning qimmati (jiddiyligi) ham ta’sir o‘tkazishi mumkin.
Haqqoniy va xolis taqdim – moliyaviy hisobotlar foydalanuvchida xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvoli, operatsiyalar natijalari, pul mablag‘lari harakati to‘grisida haqqoniy va xolis tasavvur yaratishi kerak.
Tugallanganlik – moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlash maqsadida axborot etarlicha to‘la hajmda taqdim etilishi kerak.
Izchillik – hisob siyosati bir davrdan ikkinchi davrga izchil o‘tkazilib boradi, deb
hisoblanadi. Foydalanuvchilar xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvolidagi o‘zgartirish tamoyilini belgilash uchun har xil hisobot davrida ularning moliyaviy hisobotlarini taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak.
O‘z vaqtida taqdim etish – hisobot axborotining asossiz darajada kechiktirilishi bilan u o‘zining iqtisodiy ahamiyatini yo‘qotadi. Axborotni o‘z vaqtida taqdim etish uchun bitimning yoki boshqa voqeaning barcha jihatlari ma’lum bo‘lgunga qadar hisobotga zarurat paydo bo‘lishi mumkin, bu esa uning ishonchliligini buzadi. Boshqa tomondan, agar hisobot barcha jihatlar ma’lum bo‘lgunicha kechiktirilsa, hatto eng ishonchli axborot ham foydalanuvchilarga katta foyda keltirmaydi, chunki ular ilgariroq qaror qabul qilishga majbur bo‘ladilar. Ahamiyatlilik bilan ishonchlilik o‘rtasida mutanosiblikka erishish maqsadida iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qanday qilib eng yaxshi tarzda qondirish masalasini hal etish kerak.
Qo'shma Shtatlardagi ommaviy savdo kompaniyalari fond birjalarida ochiq ro'yxatda qolish uchun muntazam ravishda GAAP talablariga javob beradigan moliyaviy hisobotlarni topshirishlari shart. Ommaviy savdo kompaniyalari rahbarlari va ularning mustaqil auditorlari moliyaviy hisobot va tegishli yozuvlar GAAPga muvofiq tayyorlanganligini tasdiqlashlari shart.
Xususiy kompaniyalar va notijorat tashkilotlari, shuningdek, kreditorlar yoki investorlar tomonidan GAAP talablariga javob beradigan moliyaviy hisobotlarni topshirishlari mumkin. Masalan, yillik audit qilingan GAAP moliyaviy hisobotlari ko'pgina bank tashkilotlari tomonidan talab qilinadigan umumiy kredit shartnomasidir. Shu sababli, Qo'shma Shtatlardagi aksariyat kompaniyalar va tashkilotlar GAAP-ga rioya qilishadi, garchi bu shart emas.
Buxgalteriya tamoyillari buxgalteriya dunyosini umumiy qoidalar va ko'rsatmalarga muvofiq boshqarishga yordam beradi. GAAP buxgalteriya hisobida ishlatiladigan ta'riflar, taxminlar va usullarni standartlashtirishga va tartibga solishga harakat qiladi. Bir qator printsiplar mavjud, ammo ularning eng e'tiborga loyiqlari qatoriga daromadlarni aniqlash printsipi, mos kelish printsipi, moddiylik printsipi va izchillik printsipi kiradi. Buxgalteriya hisobining standartlashtirilgan tamoyillarining pirovard maqsadi - moliyaviy hisobot foydalanuvchilariga hisobotda e'lon qilingan ma'lumotlarning to'liq, izchil va taqqoslanadigan ekanligiga ishonch hosil qilib, kompaniyaning moliyaviy holatini ko'rishga imkon berishdir.
To'liqlik muhimlik printsipi bilan ta'minlanadi, chunki barcha muhim operatsiyalar moliyaviy hisobotda hisobga olinishi kerak. Mustahkamlik deganda kompaniyaning buxgalteriya tamoyillaridan vaqt o'tishi bilan foydalanilishi tushuniladi. Buxgalteriya tamoyillari bir nechta usullardan birini tanlashga imkon berganida, kompaniya vaqt o'tishi bilan bir xil buxgalteriya usulini qo'llashi yoki buxgalteriya hisobi uslubidagi o'zgarishini moliyaviy hisobotga qo'shib qo'yishi kerak.
Taqqoslashlik - bu moliyaviy hisobot foydalanuvchilari uchun bir nechta kompaniyalarning moliyaviy holatini buxgalteriya hisobi tamoyillari bir xil standartlarga rioya qilinganligi kafolati bilan yonma-yon ko'rib chiqish qobiliyatidir. Buxgalteriya ma'lumotlari mutlaq yoki aniq emas va GAAP kabi standartlar mos kelmaydigan ma'lumotlarning salbiy ta'sirini minimallashtirish uchun ishlab chiqilgan. GAAP bo'lmasa, kompaniyalarning moliyaviy hisobotlarini taqqoslash juda qiyin bo'lar edi, hattoki bir xil sohada ham olma bilan olma taqqoslash qiyin bo'ladi. Qarama-qarshiliklar va xatolarni aniqlash ham qiyinroq bo'ladi.