3-4-ma’ruza: Giperbola va uning xossalari(2-soat)

3-4-ma’ruza:Giperbola va uning xossalari(2-soat)

Reja:

1.Giperbolaning sodda yoki kanonik tenglamasi.

2. Giperbolaning xossalalari.

3. Giperbolaning asimptotalari.

4. Giperbola urinmasi.

5. Giperbolaning direktrisalari

Tayanch so`z va iboralar

Giperbola, fokus nuqtalar,fokal radiuslar, ekstsentrisitet, mavhum uchlar, o`ng yarim tarmoq, chap yarim tarmoq, haqiqiy o`q,mavhum o`q, asimptota chiziqlari, giperbola urinmasi, direktrisa chiziqlari.

Ta’rif. Tekislikda har bir nuqtasidan fokuslar deb ataluvchi F_l va F₂ nuqtalargacha bo`lgan masofalar ayirmasining absolyut qiymati berilgan kesma uzunligiga teng bo`lgan nuqtalarning geometrik o`rniga giperbola deb ataladi. Berilgan kesma uzunligi fokuslar orasidagi masofadan kichik.

Ta’rifda aytilgan kesma uzunligini 2a fokuslari orasidagi masofani fokal masofa deb 2c bilan belgilaymiz, ta’rifga ko`ra

2a<2c Þ a

a>0, c>0, F_l va F_z nuqtalar ustma-ust tushmaydi deb faraz qilamiz.

Giperbolaning N nuqtasidan fokuslarigacha bo`lgan masofalarni g_g=F₁N, g₂=F₂N larni N nuqtaning fokal radiusi deyiladi.

Giperbolaning ta’rifiga ko`ra giperbola tenglamasi

|F₁N-F₂N|=2a

yoki

| g_g-g₂|=2a (2)

Giperbola to`g’ri burchakli dekart koordinatalar sistemasidagi tenglamasini chiqarish uchun, koordinatalar sistemasini ellips bilan ish ko`rgandek qilib tanlaymiz.

F₁F₂=2c bo`lgani uchun olingan koordinatalar sistemasida F<sub>1</sub>(c,0), F<sub>2</sub>(-c,0), N(x,y) kordinatalarga ega bo`ladi (2-chizma).

U holada

r₁=F₁N= , r₂=F₂N= (3)

Giperbola ta’rifiga ko`ra ya’ni (16.2) formaulaga asosan

| - |=2a ni hosil qilamiz.

bu tenglamani quyidagicha yozib olamiz

= ±2a

bu tenglamani kvadratga oshirib quyidagiga ega bo`lamiz

±a =a²-cx

yana kvadratga oshirib ba’zi bir almashtirishlarni bajarib, quyidagilarni yozamiz

(c²-a²)x²-a²y²=a²(c²-a²) (4)

b²=c²-a²>0 (5)

belgilab, bu belgilanishlarni e’tiborga olsak

(6)

ega bo`lamiz.

Shunday qilib, giperbola ixtiyoriy nuqtasining koordinatalari (6) tenglamani qanoatalntiradi.

Endi teskari jumlani isbotlaylik. Ya’ni koordinatalari (6) tenglamani qanoatlantiruvchi nuqta giperbolada yotishini isbotlaylik.

(3) formuladagi y² ning qiymatini (6) formuladan topib qo`yamiz va (5) ni e’tiborga olsak ushbu tengliklarga ega bo`lamiz

r₁=/ -a/ r₂=/ +a/

(6) dan / /³a. Bundan tashqari x³a , >1 bo’lsa, u holda r₁= -a>0, r ₂= +a>0, bo’lib r₁= -a, r ₂= +a, ≤0 da

r ₁=a- r ₂=-( +a) bo’ladi.

Demak, | g₁-g₂|=2a ya’ni M nuqta giperbolada yotadi. Shunday qilib, (6) tenglama giperbolaning sodda tenglamasi yoki giperbolaning kanonik tenglamasi deyiladi.