3- mavzu. Korxonalarda eksport salohiyatini oshirishda innovatsion marketing texnologiyalaridan samarali foydalanish Reja

2
-rasm. Iste’molchilar kategoriyalarining innovatsiyalarning qabul qilinish vaqti bo`yicha 
egri taqsimlanishi
4
 
 
Amalda innovatsiyalarni qabul qilmaydigan iste’molchilar soni 16 %dan 
kamroq «novatorlar» kategoriyalarni kam sonliligi jamiyatning faqat cheklangan 
qismiga tovar yangiligiga yuqori ta’sirchanlik va moyillikni ko`rsatadi. 
Qolganlarning innovatsion moyilligini qimmatbaho marketing ishlanmalarini 
faollashtirish yqli bilan oshirish mumkin.
YAngilik iste’molchilarning alohida kategoriyalari uchun ba’zi bir ta’riflar va 
izohlar 3-jadvalda berilgan. 
3-jadval 
Innovatsiyalar iste’molchilari kategoriyalari ularni yangi tovarga moyilliklari 
bo`yicha tasnif va ta’riflar 
Iste’molchilar 
kategoriyasi
Ulush 
Ta’rif
Novatorlar 
2,5 
Xatarga, yangilikni sinovdan qtkazadilar, bunda 
tavakkalchilikka yql qo`yadilar
Dastlabki izdoshlar 
1,5 
O`z muhitidagi fikrlarning etakchilari, yangilikni 
ehtiyotkorlik bilan bo`lsa ham erta qabul qiladilar
Dastlabki ko`pchilik 
34,0 
Ehtiyotkor iste’molchilar, yangilikni o`rtachadan 
oldin qabul qiladilar, ammo kamdan kam etakchi 
bo`ladilar
Kechikkan ko`pchilik 
34,0 
Ishonchsizlik 
kayfiyatiga 
egalar, 
yangilikni 
iste’molchilarning 
ko`pchiligi 
uni 
sinovdan 
qtkazganlaridan keyin qabul qiladilar
Qoloqlar 
16,0 
An’analarga sodiq iste’molchilar.YO yangilikni 
umuman qabul qilmaydilar, yoki u an’anaviy 
bo`lgandan keyin (yangilik bo`lmay qolgandagina) 
qabul qiladilar 
4
Рычкова Н.В. «Маркетинговые инновации». –М.: КНОРУС, 2009. 

---

Ta’kidlash kerakki, innovatsiyaning xarakteri uni qabul qilinishi sur’atlariga 
tqg`ridan tqg`ri bog`liq. Innovatsiyaning ba’zi bir turlari aynan bir kunda 
ommaviy bo`lib ketadi, boshqachasiga buning uchun uzoq vaqt talab qilinadi. 
Innovatsiyani qabul qilinishi sur’atlariga beshta ta’rif ta’sir ko`rsatadi: 
- usullarning vorisligi va birga bo`la olishligi, yangi qabul qilingan iste’mol 
boyligi va innovatsiya iste’molchilarining tajribasiga mos kelishi darajasi. 
Masalan, buxgalteriya hisobi, hisoblash texnikasini innovatsion qqllash uchun
dasturiy mahsulotlarning muvaffaqiyati tizimni iste’molchilarning psixologiyasi 
va odatlariga, turg`un ishchi tartib va psixologik stressni kamaytirish imkoniyatiga 
moslashishga bog`liq; 
- Murakkablik, ya’ni uning mohiyati va tatbiq etish tamoyillari, hamda 
foydalanishdan foydani tushunishning nisbatan yoiyinligi; 
- innovatsiyani tatbiq etish jarayonini bo`linuvchanligi, ya’ni yangilikni
bosqichma bosqich kiritish va natijani asta sekin baholash imkonityai. 
- kommunikatsiyaon ko`rgazmalilik, ya’ni iinovatsiyani qqllashdan foydalilik 
va foydani tushunarli bayon qilish imkoniyati. 
Bu jihatdan quyidagini ta’kidlash kerakki, foydaliligini miqdoran (moddiy) 
baholash mumkin bo`lgan innovatsiyalar ko`pincha umuman ishlab chiqarish 
tizimini faolitya yuritishini sifatli yaxshilashga qaratilgan innovatsiyaga nisbatan
amalda keyingilarning ob’ektiv va sub’ekti foydaliligi g`oyatda kattaroq vositali 
samarag olib kelishi mumkin bo`lsa ham, birinchi qarashda o`ziga jalb qiladigan 
ko`rinadi. 
Innovatsiyalarni bozorga tatbiq etish uchun zarur umumiy xususiyatlaridan 
tashqari iste’molchi uchun sifatning aniq ko`rsatkichlari: konstruktorlik ta’riflari, 
dizayn iste’molchilik xususiyatlari, foydalanish imkoniyatlari, qulaylik va albatta, 
narx katta ahamiyatga ega. 
YAngi tovarga talabning bashorati bozor ishtirokchilari va ularning faoliyati 
o`rtasidagi o`zaro aloqalari tizimli tadqiqot qilishga asoslangan. Bozor
ishtirokchilari: xaridorlar, sotuvchilar, savdo agentlari, vositachilar, brokerlar, 
imijmeykerlar, reklama agentliklari marketing tizimining elementlari bo`ladi. 
YAngilikni ishlab chiqaruvchilar va uning yakuniy iste’molchilari o`rtasida
vazifaviy o`zaro aloqani o`rnatish bozorni tadqiqot qilishning muhim elementi 
bo`ladi. 
Ammo tizimli tahlilda raqobat shakllari, usullari va darajasini, ehtimoli
bo`lgan raqiblarning xulqini tahlil qilish markaziy rol o`ynaydi. Bozorning barcha 
ishtirokchilari hulqini bashorat qilish va raqiblar harakatlarini baholash yangi 
tovorni oldinga harakatlantirish va unga talabni shakllantirishda hal qiluvchi bo`ladi 
. Demak , yangilikni bozorga kirib borishi strastegiyasini ishlab chiqish tovorning 
yangiligi darajasi, bozordagi raqobatning turi va novator firma raqobat 
afzalliklarining darajasiga bog`liqdir. 
Ishlab chiqarilayotgan tovarning tubdan yangiligi, uni tayyorlash texnologiyasi 
yangilik yashash davrining boshlang`ich bosqichlarida firmaning yakka hokimligi 
haqida gapirishga imkon beradi. Tubdan yangi mahsulotga talabni shakllanishi 
ikkita hal etuvchi jihatlari bilan bog`liq: bir tomondan yangilikka talabni yqqligi, 

---

yangilik ishlab chiqaruvchining innovatsion yakka hokimligi. Bu holda innovatsion 
yakka hokimlik va foydani kattalashtirish sharoitlarida talabni shakllantiruvchi
tadbirlar tizimidan tashkil topgan kreativ xarakterga ega bo`ladi. 
Bu jarayonlar raqiblarni faoliyatlari, raqobat kurashini keng yoyadi, o`rnini 
bosuvchi tovarlar, modifikatsiyalanganlar, takomillashganlarni va imitatsiya 
qilinganlarni yaratilishi ehtimol bo`lgan natija bo`ladi. YAngi tovardan yuqori
foyda sarmoyani ishga qqllashning yangi sohalarini qidirib topishni
rag`batlantiradi, sarmoyani foydaliroq sohalarga oqib kelishi sodir bo`ladi, u
monopoliyalar va raqobatlashuvchi guruhlarning ortiqcha sarmoyalarni, hamda
kichik va o`rta sarmoyalarni harakatlanishi bilan birga bo`ladi. 
Raqobat tashqi muhitning etakchi ko`rsatkichlaridan birgadir. Menejerning 
birinchi 
darajasi 
vasifasi 
o`zining 
firmasi 
va 
raqib 
firmalarining 
raqobatbardoshligini solishtirma
tahlilidir. Pirovardida raqobat kurashining
muvaffaqiyatini korxonaning ichki muvaffaqiyatlari va ularning tashqi omillar 
bilan o`zaro aloqalari belgilab beradilar. 
Korxona raqobat o`rinlari tahlilining natijalari har xil usullar bilan
tekshirilishi mumkin; ham miqdoriy va ham sifatiy ko`rsakichlar (masalan, bozorda
egallagan joy)ni taqqoslash asosida. 
Faoliyatning afzalliklari va kamchiliklarini baholash firmaning bundan 
keyingi strategiyasini ishlab chiqish va bozor holatini bashoratlash uchun asos 
bo`ladi. 
Bundan tashqari, tahlil natijalari menejerlarning o`z firmasining 
kamchiliklarini bartaraf etish va raqibni neytrallashtirishga qaratilgan operativ 
ishning asosi bo`ladi. Korxona raqobatbyuardoshligini baholash firmani bundan 
keyingi rivojlanishining zaifligini hisobga olish bilan bashoratlashga imkon beradi.
Iqtisodiy 
rivojlanishning 
innovatsion 
turi 
hammadan 
avval
determinatsiyalanganlikni keskin pasayishi va umuman tizimi murakkablashishini 
bildiradi. Tashqi muhitning o`zining sotsial va siyosiy janjallari va iztiroblari, 
axborotli va texnologik o`zgarishlari bilan yuqori faolligida iqtisodiy tizim va uning 
tuzilma tashkil qiluvchi xulqi borgan sari ehtimolli va oldindan aytib 
bo`lmaydigan xarakterga ega. Bunday sifatlarda korxonalarni yashab qolishi
rahbarlarning qobiliyati, ularni kutilmagan vaziyatlarda tqg`ri yqlni tanlay bilishlar, 
xatarni ko`ra olishlariga tqg`ridan tqg`ri bog`liq. Novatorlik firmasi
rivojlanishining mantiiqi og`irlik markazini operativ taktik rejalashtirish va 
boshqarishdan strategik darajaga, boshqaruvning yangi turini shakllantirish darajasi- 
innovatsion marketingga kqchishiga olib keladi. Unda an’anaviy tamoyillarning 
har xil fragmentlari saqlanib qolinadi, ammo ulardan vaziyatli tahliliga nisbatan 
qqllanishida foydalaniladi. Bu yangiliklar, sarmoyalar manbalari va yangi
bozorlarni uzluksiz qidirish sharoitlarida firma qobiliyatini muvofiqlashtirishga 
imkon beradi. 
Innovatsion marketingda samarali rahbarlikning usullari, yondoshishlari va 
yqllari vaziyatga muvofiq o`zgaradi. Innovatsiyalar yashash davrining har bir 
bosqichida marketingning har xil usullari va yondoshishlari, har xil stratgeiyasi
va taktikasi talab qilinadi. 

---

YAngi tovarni sotish kanallarini pozitsiyalashtirish (joylashishi)ni 
shakllantirishni o`z ichiga oluvchi yangilikni bozorga kirib borishi strategiyasi
va taktikasi marketing tadbirlarining muhim yqnalishi bo`ladi. Joylashtirish-
yangilikni bozorda mavjud bo`lgan tovarlar qatoridagi joyini belgilash tizimini
bildiradi. 
Joylashtirishdan maqsad –yangilikni bozordagi o`rnini mustahkamlashdir. 
YAngi tovarni joylashtirish hammadan avval yangilik va mavjud bo`lgan 
tovarlar o`rtasidagi Raqobatni bildiradi. 
Innovatsiyani joylashtirish – bu uning mavjud bo`lganlar qatoridagi o`rinni 
belgilashdan iboratdir. Masalan, marketing nuqtai nazaridan innovatsiya ostida 
analoglariga ega bo`lmagan sifatan yangi tovarni, ushbu firma yoki ushbu bozor 
uchun yangi va mamlakat va xorij amaliyotida analogiga ega imitatsiya qilingan 
tovarni va qqllashning yangi sohasiga ega tovarni tushunish mumkin. Tubdan 
yangi tovar bozor yangiligi bo`lgan tovardan, modifikatsiyalangan tovardan, 
alplikant tovar, substitut tovardan farqlanadi, ya’ni har qanday innovatsiyaning 
belgilanishi bo`yicha tqldiruvchi, o`rinni almashtiruvchi va siqib chiqaruvchi
yangilik kiritishlardan farqlay olish kerak. Bu jihat innovatsiyani ishlab chiqarish 
bosqichida alohida rolь o`ynamaydi, ammo yangilik kiritishni bozorga kirishida
hal qiluvchi ahamiyatni kasb etadi. Innovatsiyaning muvaffaqiyati va 
marketingning strategiyasi ana shunga bog`liqdir. 
Joylashtirish marketing faoliyatining har xil: sotish, reklama, tovar, narx, servis 
va h.k. yqnalishlariga ta’sir ko`rsatadi. Innovatsion marketing kontseptsiyasi 
nafaqat YAngi xaridorlarni qqlga kiritishni , balki firmaning Raqobat 
afzalliklaridan muvofiq foydalanish, korxona faoliyati sohalarini keng yoyish va 
kengaytirish va YAngi sohalar va YAngi bozorlarni bosib olish hisobiga ta’sir 
ko`rsatish sohasini ko`paytirishni ko`zda tutadi. 
Innovatsion marketing uchun marketingning barcha tadbirlari, ishlab 
chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning navlari, o`zaro bir birlarini tqldiradigan 
va o`zaro bog`liq bo`lishini bildiruvchi sinergizm tamoyili muhim bo`ladi. 
Marketing tizimining yakunlovchi bosqichi-operativ marketing, bu bosqichda 
strategik innovatsion marketing kontseptsiyalarini amalga oshirishning yaniq 
shakllari ishlab chiqiladi. Operativ marketing bozordagi yangilik yashash 
davrlarining bosqichlari bilan mahkam bog`langan. YAngilik yashash davrining 
boshlang`ich nuqtasini belgilash ayniqsa muhim.
Innovatsiyalarni bozorda mavjud bo`lishi yashash davrining birinchi 
bosqichida innovatsiyaga e’tiborni jamlash va diffuziyalash uchun axsus tadbirlar
zarur. Masalan, sotishlarning adekvat kanallarini shakllantirish, mavjud bo`lgan 
eskilarni modifikatsiyalash va moslashtirish zarur. Bu erda marketingning
samaradorligi bir qator omillar: innovatsion reklamaning faolligi, innovatsiyani
bozorga chiqishining muvofiq vaqti, innovatsiyaning mavjud bo`lgan tovarlar 
mavzusidagi xulqining variantini tanlash, ehtimol bo`lgan raqiblar xulqini 
bashoratlash, hamda bozorning tuzilishi yangi tovarga qanchalik mos kelishiga
bog`li-. Bu sharoitlarda marketing nafaqat yangilikni bozorda joylashishini, balki
texnologik bozorga joylashishini ta’minlashi, yangilik va boshqa tovarlar 
avlodlari o`rtasidagi vazifasivy raqobatni engib qtishi shart. 

---

Qsish bosqichida arketing yondoshishlari o`zgaradi. Innovatsion marketing
kreativ xarakterini o`zgartiradi va rag`batiruvchi ahamiyatga ega bo`ladi. 
Reklamaning xarakteri o`zgaradi, u tashabbuskor, ushbu firma va ushbu tovarning 
yutuqlariga e’tiborni jamlovchi bo`ladi. Sotish kanallarining yangi tovar ostida
modifikatsiyalangan tarmog`idan foydalaniladi. Ishlab chiqaruvchi firmaning
raqobai afzalliklari bu erda etakchi rolь o`ynaydi.
Tovarlarning balog`atligi bosqichida bozorning boshqa ishtirokchilari bilan
tqg`ridan tqg`ri raqobat qilishdan qochib bo`lmaydli, va buning natijasida raqobat 
strategiyasini o`zgarishi mumkin. B uerda xarajatlardagi etakchilik
strategiyasining roli qsadi, yangilikning narxi esa papssayadi. Xuddi shu
bosqichda novator -korxona yangi molifikatsiya yoki tubdan yangi mahsulotni
bozorga chiqarishga tayyorlaydi. 
Ushbu bosqichda innovatsion marketing ikkita maqsadni ko`zlaydi: pishib 
etilgan tovarni sotishlar hajmini operativ qqllab-quvvatlash va uni o`rniga
keladigan yangini ilgari harakatlantirish strategiyasini yaratishni. 
Bu stratgeiya talabga qaratilganligi bilan ta’riflanadi. Firma xuddi qaysi 
ehtiyojlarni qanoatlantirishi kerakligini belgilash asosiy jihat bo`ladi. 
YAngi tovarlarni bozorga kirib borishi, yoki yangilik kiritishlarning 
«diffuziya»si marketingning zamonaviy tizimlari va tovarni ilgariga qarab
harakatlantirish kanallarini shakllantirish bilan ta’minlanadi. 
Sotish bozori uchun kurash siyosatini takomillashtirish raqobatbardoshlikni
oshirishning har xil shakllaridan foydalanishdan iboratdir. Tovarning xarakteri va 
uning yashash davri bosqichlariga ko`ra raqobatning shakllari va usullari (narxli 
va narxsiz), reklama usullari va tovarni ilgariga qarab harakatlantirishda farqlar
kuzatiladi. Masalan, monopolist raqobatda yangi tovarni bozorga chiqishi 
bosqichida menejer narx siyosati imkoniyatlaridan ko`proq foydalanishi kerak.
Agar korxona oldin noma’lum bo`lgan tovaroni ishlab chiqarayotgan yoki yangi
bozorga yorib kirishni amalga oshirayotgan bo`lsa, unda narxni hatto
kompaniyaning zarariga ham pasaytirishi va ushbu bosqichdagi zararni boshqa
tovarlar hisobiga qoplashi kerak.
YApon kompaniyalaridagi innovatsion menejment bozorga yorib kirishda,
qoidaga ko`ra narxni keskin pasaytirishni amalda qqllaydi. Keyin bir vaqtda
foydani oshirish va xaridorlar doirasini kengaytirish maqsadida narxlar bilan
monevr qilishga qtadi. Bunda sotishlarning hajmi katta o`zgarishlarni boshdan 
kechirishi mumkin. Marketing bo`yicha menejerning mohirligi shundan iboratki, 
komaniyaning foydasi ham bitta tovarni sotishlar hajmini ko`payishi va ham ushbu
tovarning o`zining modifikatsiyalari va modellarini paydo bo`lishi hisobiga oshsin. 
Qoidaga ko`ra, zamonaviy iste’molchining turli tuman selektiv (tanlab
olinadigan) talabini qanoatlantirish uchun tovar yirik partiyalarda ishlab 
chiqarilmaydi va raqobatning narxli shakllar imkoniyatlari g`oyatda cheklangan.
Bittagina kompaniya, masalan IBM ning bir turli tovarlarini bozorga bir vaqtda
chiqarishda raqobatning narxli omillariga suyanadilar. Narxlarning dinamikasi
nafaqat tovarning yangiligiga, balki navli siyosat va ushbu mahsulot qtadigan 
modifikatsiyalar va avlodlar soniga ham mahkam bog`langan. 

---

Innovatsiyalar marketingini boshqarish nafaqat sotishlarni kengaytirish, balki
etkazib berishlar va sotishdan keyingi xizmatlarni ta’minlashdan ham iboratdir. 
Ko`pincha bozordagi muvaffaqiyat xuddi mahsulotning foydalanish sifatlari va 
unga sotishdan keyingi xizmat ko`rsatishni tashkil qilishga bog`liq. Texnologik 
rivojlanishni notekisligi, turkumlashtirilmagan bozor va mamlakatdagi inflyatsiya
shunga olib keladiki, narxlarning raqobati xuddi shunday mahsulotga narxlarni
qsishining har xil darajasida o`z aksini topadi. Bu bozor potologiyasini taraqqiyo 
etishi uchung keng imkoniyatlarni yaratadi. 
YAngi tovarlarni sotishlar va bozorni qo`lga kiritishni boshqarish uchun
matematik modellashtirish, noaniqlikni hisobga olishbilan rejalashtirish, vaziyatli
tahlilni qqllash maqsadga muvofiqdir. Ekspertli baholash, apriorli ranjirovkalash 
usullari, Delьfi usuli eng keng qqllanadiganlardan bo`ladilar. Bunda har xil 
omillarni balli baholash va o`rinli salmoq katta rolь o`ynaydilar. 
Har xil omillar ahamiyatini ekspertli baholash alohida aniq tovar uchun
bozordagi vaziyatni balli tizim yordamida baholash va vaziyatni tahlil qilishga
imkon beradi.
Operativ marketing bundan keyin ham rivojlanadi, variantli tahlilga
asoslanadi, bozhor muhiti, talab, raqiblar, mijozlar haqidagi muntazam
axborotlarni yig`ish bilan shug`ullanadi, sotishlar sohasidagi maqsadlarni
belgilaydi. Bular sotishlar hajmini ko`paytirish, bozor ulushini kengaytirish 
maqsadida qilinadi. 
Marketing xizmatlari sotishlar tarmog`ini shakllantirish, reklama 
kompaniyasi, ko`rgazmalar, sinovli, imtiyozli va tqg`ridan tqg`ri sotishlarni tashkil
qilish, sevisli va kafolatli xizmat ko`rsatishni yaratish bilan shug`ullanadi.
Marketing xizmatlari marketing xarajatlari va daromadlarini baholashga
alohida e’tiborni qaratadi. Xarajatlarni baholash uchun ishlab chiqarish va 
sotishlarning doimiy va o`zgaruvchan xarajatlarini tahlil qilish, daromadlar 
bo`yicha narxning o`zgaruvchanligini belgilash, raqiblarning narx siyosatini 
o`rganish zarur. Mahsulotni bozor tomon harakatlantirish (reklama, jamoatchilik 
bilan aloqa, sotishni rag`batlantirish va h.k.) xarajatlari, hamda sotishdan keyingi
va servis xizmatini ko`rsatishning qiymati baholanadi. Marketingdan
daromadlarni baholash quvvatlarni muvofiq yuklanishi maqsadga muvofiq ishlab 
chiqarish dasturlari va sotishlar hajmini talab, mahsulotning ta’riflari va turlari 
o`zgarishiga ko`ra bashoratlashni hisobga olinishiga ega muqobil yondoshishlarni
hisobga olish bilan o`tkazilishi kerak.