3 – ma’ruza mavzu: Muhandislik dasturlarining sinflanishi va ularning qo’llanilish sohalari. Reja

3 – MA’RUZA 

Mavzu: Muhandislik dasturlarining sinflanishi va ularning qo’llanilish  

sohalari. 

 

Reja: 

1.  Dastur maʻlumotlarga ishlov berish jarayonining formallashgan tavsifi 

sifatida. 

2.  Dasturlash texnologiyasi va uning rivojlanishining asosiy bosqichlari 

3.  Dasturlarning ishlatilish sohalari 

 

Tayanch soʻz va iboralar: dastur, axborot, maʻlumotga ishlov berish, 

maʻlumot tashuvchilar, axborot muhiti, jarayon, translyator, dasturiy vosita, 

 

Dastur  maʻlumotlarga  ishlov  berish  jarayonining  formallashgan  tavsifi 

sifatida.  

Dasturiy  vosita  Dasturlashtirishning  bosh  maqsadi  maʻlumotlarga  ishlov 

berish  jarayonlari  (bundan  buyon  jarayonlar  deb  ataladi)ni  tavsiflashdan  iborat. 

Axborotga ishlov berish boʻyicha xalqaro federatsiya (IFIP) da qabul qilinganidek, 

maʻlumotlar (data) bu qandaydir jarayonda uzatish va qayta ishlash uchun yaroqli 

boʻlgan  formallashgan  koʻrinishdagi  faktlar  va gʻoyalarning taqdimotidir, axborot 

(information) esa maʻlumotlarni taqdim etishda ularga berilgan  maʻnoni bildiradi. 

Maʻlumotlarga  ishlov  berish  (data  processing)  ushbu  maʻlumotlar  ustida 

muntazam  ketma-ketlikdagi  amallarni  bajarish  demak.  Maʻlumotlar  maʻlumot 

tashuvchilarda  taqdim  etiladi  va  saqlanadi.  Maʻlumotlarga  bironbir  ishlov  berish 

paytida  qoʻllanadigan  maʻlumot  tashuvchilar  majmuini  axborot  muhiti  (data 

medium)  deb  ataymiz.  Axborot  muhitida  maʻlum  bir  vaqt  mobaynida  mavjud 

boʻlgan  maʻlumotlar  toʻplamini  ushbu  axborot  muhitining  holati  deb  ataymiz. 

Jarayonga  esa  shunday  taʻrif  berish  mumkin:  jarayon  bu  biron-bir  axborot 

muhitida oʻzaro almashinib keluvchi holatlar ketma-ketligi. 

 Jarayonga  tavsif  berish  -  bu  berilgan  axborot  muhitidagi  holatlar  ketma-

ketligini  aniqlash  demak.  Agar  biz  talab  qilinayotgan  jarayon  unga  berilgan 

tavsifga  koʻra  biron-bir  kompyuterda  avtomatik  tarzda  hosil  boʻlishini  xohlasak, 

bu  holda  ushbu  tavsif  formallashgan  boʻlishi  lozim.  Bunday  tavsif  dastur  deb 

ataladi.  Bu  oʻrinda  dastur  insonga  ham  tushunarli  boʻlmogʻi  lozim.  Chunki 

dasturlarni  ishlab  chiqishda  ham,  ulardan  foydalanishda  ham  ushbu  dastur  aynan 

qanday  jarayonni  yuzaga  keltirayotganini  aniqlab  olishga  toʻgʻri  keladi.  Shu  bois 

dastur  inson  uchun  qulay  boʻlgan  formallashgan  dasturlash  tilida  tuziladi  hamda 

translyator  deb  ataluvchi  boshqa  bir  dastur  yordamida  avtomatik  tarzda  tegishli 

kompyuter  tiliga  oʻtkaziladi.  Inson  (dasturchi)  oʻzi  uchun  qulay  dasturlash  tilida 

dastur  tuzishdan  avval,  katta  tayyorgarlik  ishini  olib  borishi  lozim:  masalaning 

qoʻyilishini aniqlab olish, uni yechish usullarini tanlash, talab qilinayotgan dasturni 

qoʻllashdagi  oʻziga  xos  xususiyatlarni  aniqlash,  ishlab  chiqilayotgan  dasturni 

tashkillashtirishning  umumiy  jihatlariga  aniqlik  kiritish  va  h.k.  Bu  axborotdan 

foydalanish  inson  uchun  dasturni  anglab  yetish  masalasini  ancha  osonlashtirishi 

mumkin. Shuning uchun uni alohida hujjatlar koʻrinishida qayd etib borish gʻoyat 

foydalidir  (bu  oʻrinda  bunday  hujjatlar  odatda  formallashmagan  boʻlib,  faqatgina 

tushunchalarga oydinlik kiritishga moʻljallangan boʻladi).  

Odatda  dasturlar  ularni  ishlab  chiqishda  ishtirok  etmaydigan  insonlar  (ular 

foydalanuvchilar  deb  ataladi)  foydalana  oladigan  qilib  ishlab  chiqiladi.  Dasturni 

oʻzlashtirish  uchun  foydalanuvchiga  uning  matnidan  tashqari  yana  qandaydir 

qoʻshimcha  hujjatlar  ham  kerak  boʻladi.  Maʻlumot  tashuvchilardagi  dasturiy 

hujjatlar  bilan  taʻminlangan  dastur  yoki  mantiqan  bogʻlangan  dasturlar  majmui 

dasturiy  vosita  (DV)  deb  ataladi.  Dastur  maʻlumotlarga  kompyuterda  baʻzi  bir 

avtomatik  ishlov  berishni  amalga  oshirish  imkonini  beradi.  Dasturiy  hujjatlar 

dasturiy  vositaning  u  yoki  bu  dasturi  qanday  vazifalarni  bajarishini,  dastlabki 

maʻlumotlarni  qanday  tayyorlash  va  talabdagi  dasturni  qanday  ishga  tushirish 

kerakligini,  shuningdek  olinayotgan  natijalar  nimani  bildirishini  (yoki  ushbu 

dasturning  bajarilishidan  olinayotgan  samara  nimada  ekanligini)  tushunib  olishga 

yordam  beradi.  Bundan  tashqari,  dasturiy  hujjatlar  dasturning  oʻzini  tushunib 

yetishga yordam beradiki, bu uni modifikatsiya qilishda gʻoyat muhimdir.  

 

Dasturlash  texnologiyasi  va  uning  rivojlanishining  asosiy  bosqichlari 

Dasturiy  taʻminotining  ishlab  chiqish  jarayonida  foydalaniladigan  usullar  va 

vositalar  yigʻindisi  dasturlash  texnologiyalari  deb  ataladi.  Har  qanday  boshqa 

texnologiya  kabi,  dasturlash  texnologiyasi  oʻz  ichiga  quyidagi  texnologik 

yoʻriqnomalar toʻplamini olgan:  

• texnologik operatsiyalarni bajarish ketma-ketligini koʻrsatish; 

• u yoki boshqa operatsiya bajariladigan shartlarni sanab oʻtish;  

•  har  bir  operatsiya  uchun  dastlabki  maʻlumotlar,  natijalar,  shuningdek, 

yoʻriqnomalar, normativlar, standartlar, baholash mezonlari va usullari belgilangan 

operatsiyalar oʻzining taʻriflari (2.1- rasm)  

Operatsiyalar  (amallar)  toʻplami  va  ular  ketma  –  ketligidan  tashqari, 

texnologiya, 

shuningdek 

ishlab 

chiqarishning 

muayyan 

bosqichida 

foydalaniladigan  loyihalashtirilayotgan  tizimni,  aniqrogʻi,  modelni  taʻriflash 

usulini belgilaydi. Ishlab chiqishning muayyan bosqichlarida yoki bu bosqichning 

alohida  masalalarini  hal  etish  uchun  foydalaniladigan  texnologiyalar  yoki  ishlab 

chiqish  jarayonini  qamrab  oluvchi  texnologiyalar  farqlanadi.  Birinchisi  asosida, 

qoidaga koʻra, aniq vazipredmeti hal etish imkonini beradigan cheklangan darajada 

qoʻllaniladigan usul mavjud. Ikkinchisi asosida tayanch (bazaviy) usul yoki ishlab 

chiqishning  turli  bosqichlarida  foydalaniladigan  usullar  birligini  yoki  uslubiyatini 

belgilovchi yondashish mavjud. 

Dasturlashning  mavjud  texnologiyalarini  farqlash  va  ularning  asosiy 

yoʻnalishlarini  aniqlash  uchun  dasturlashning  predmet  sifatida  rivojlanishining 

asosiy  bosqichlarini  ajratib,  bu  texnologiyalarni  tarixiy  kontekstda  koʻrib  chiqish 

maqsadga muvofiqdir. 

Birinchi  bosqich  –  “stixiyali”  dasturlash.  Bu  bosqich  dastlabki  hisoblash 

mashinalarining  paydo  boʻlishi  paytidan  boshlab,  XX  asrning  60  –  yillarigacha 

boʻlgan  davrni  qamrab  oladi.  Bu  davrda  tuzilgan  texnologiyalar  yoʻq  boʻlib, 

dasturlash  asosan  sanʻat  darajasida  edi.  Dastlabki  dasturlar  sodda  tuzilishga  ega 

boʻlgan.  Ular  mashina  tilidagi  dasturdan  va  u  ishlov  beradigan  maʻlumotlardan 

iborat (1.2 rasm). 

Mashina  kodlaridagi  dasturlarning  murakkabligi  dasturchining  bir  vaqtning 

oʻzida  bajarilayotgan  operatsiyalarning  ketma-ketligini  va  dasturlashdagi 

maʻlumotlarning joylashishini fikran kuzatish qobiliyati bilan chegaralangan. 

Assemblerning  paydo  boʻlishi  ikkilik  yoki  oʻn  oltilik  kodlar  oʻrniga 

maʻlumotlarning  ramziy  nomlari  va  operatsiyalar  kodlarining  mnemonikasidan 

foydalanish  imkonini  berdi.  Natijada  dasturlar  yanada  “oʻqitiladigan”  boʻldi. 

FORTRAN  va  ALGOL  kabi  yuqori  darajali  dasturlash  tillarining  yaratilish 

operatsiyalarini detallashtirish darajasi pasaytirib, hisoblashlarni dasturlashni ancha 

soddalashtiradi.  Bu,  oʻz  navbatida,  dasturlarning  murakkabligini  oshirishga 

yordam beradi. 

Ikkinchi bosqich dasturlashga tarkibiy yondashish (XX asrning 60 – 70 

-yillari).  Dasturlashga  tarkibiy  yondashish  dasturiy  taʻminlashni  ishlab 

chiqishning barcha bosqichlarining bajarilishini qamrab oluvchi tavsiya etilayotgan 

texnologik  usullar  majmuasidan  iborat.  Tarkibiy  yondashish  asosida  uncha  katta 

boʻlmagan  (40  –  50  operatorgacha)  alohida  kichik  dasturlar  koʻrinishida  keyingi 

amalga  oshirish  maqsadida  murakkab  tizimlar    dekopmozitsiyasi  (qismlarga 

boʻlaklash) yotadi. Dekompozitsiya boshqa tamoyillari (obʻyektli, mantiqiy va h.) 

ning paydo boʻlishidan keyin ushbu usul protsedurali dekompozitsiya nomiga ega 

boʻldi. 

Ilgariroq  foydalanilgan  dekompozitsiyaga  protsedurali  yondashishdan  farqli 

ravishda  tarkibiy  yondashish  eng  sodda  tuzilishdagi  kichik  masalalar  iyerarxiyasi 

koʻrinishida  masalaning  taqdim  etilishini  talab  qilar  edi.  Loyihalashtirish,  shu 

tariqa “quyidan yuqoriga” amalga oshirilib, kichik dasturlar interfeyslarining ishlab 

chiqilishini  taʻminlagan  holda  umumiy  gʻoyaning  amalga  oshirilishini  koʻzda 

tutgan  edi.  Bir  vaqtning  oʻzida  algoritmlar  konstruksiyasiga  cheklashlar  kiritilar, 

ular  taʻrifining  formal  modellari,  shuningdek,  algoritmlarni  loyihalashtirishning 

maxsus usuli – qadam – baqadam detallashtirish usuli tavsiya etilgan edi. 

Uchinchi bosqich – dasturlashga obʻyektli yondashuv (XX asrning 80 – 

yillari oʻrtasidan  90  –  yillar oxirigacha).  Obʻyektga  –  moʻljallangan dasturlash 

har  biri  muayyan  turdagi  (klassdagi)  nusxa  boʻlgan  obʻyektlar  majmuasi 

koʻrinishida  dasturning  taqdim  etilishiga  asoslangan  murakkab  dasturiy 

taʻminlashni 

yaratish 

texnologiyasi 

sifatida 

aniqlanadi, 

bunda 

klasslar 

xususiyatlarni meros qilib olish bilan birga iyerarxiyani hosil qiladi [10, 24, 29]. 

Bunday tizimdagi dasturiy obʻyektlarning oʻzaro harakati xabarlarni uzatish 

yoʻli orqali amalga oshiriladi (1.6-rasm). Dasturning obʻyektli tuzilishidan ilk bor 

XX  asrning  60  –  yillaridayoq  paydo  boʻlgan  murakkab  tizimlarni  imitatsiyali 

modellashtirish tili – Simula da foydalanilgan. Modellashtirish tillari uchun tabiiy 

hisoblangan 

dasturni 

taqdim 

etish 

usuli 

modellashtirishning 

boshqa 

ixtisoslashtirilgan til – Smalltalk tilida rivojlanishni davom ettirgan (XX asrning 70 

-  yillari),  keyin  esa,  Pascal,  C++,  Modula,  Java  kabi  dasturlashning  universal 

tillariga koʻchirilgan. 

Modulli  dasturlashga  nisbatan  obʻyektga  moʻljallangan  dasturlashning 

asosiy  yutugʻi  dasturiy  taʻminotni  ishlab  chiqishni  ancha  yengillashtiruvchi 

dasturiy  taʻminotning  “yanada  tabiiyroq”  boʻlaklanishi  hisoblanadi.  Bu 

maʻlumotlarni  yanada  toʻliqroq  lokallashtirish  va  ularning  ishlov  berish  kichik 

dasturlari bilan interratsiyalashishiga olib keladi. 

Toʻrtinchi  bosqich  –  komponentli  yondashuv  va  CASE  –  texnologiya 

(XX  asrning  90  –  yillaridan  boshlab  to  hozirgi  paytgacha).  Komponentli 

yondashish – standartlashtirilgan ikkili interfeyslar orqali oʻzaro taʻsir koʻrsatuvchi 

dasturiy  taʻminotning  fizik  jihatdan  alohida  mavjud  boʻlgan  qismlar  –  dasturiy 

taʻminotning  alohida  komponentlaridan  qurilishini  koʻzda  tutadi.  Oddiy 

obʻyektlardan  farqli  ravishda  obʻyekt  –  komponentlarni  dinamik  chaqiriladigan 

kutubxonalar  yoki bajariladigan  fayllarga yigʻish, ikkili  koʻrinishda  (boshlangʻich 

matnlarsiz)  tarqatish  va  muvofiq  texnologiyani  taʻminlovchi  dasturlashning  har 

qanday 

tilida 

foydalanish 

mumkin. 

Bugungi 

kunda  obʻyektlar  bozori  haqiqatga  aylandi,  chunki  Internetda  koʻp  miqdordagi 

komponentlarni  taqdim  etuvchi  bogʻlamalar  mavjud,  jurnallar  komponentlar 

reklamasi bilan toʻlib – toshgan. Bu dasturchilarga hech boʻlmaganda qisman qayta 

foydalanilgan  qismlardan  iborat  mahsulotlarni  yaratish,  yaʻni  apparaturani 

loyihalashtirish 

sohasida 

oʻzini ijobiy tomondan koʻrsatgan texnologiyadan foydalanish imkonini beradi. 

 

NAZORAT SAVOLLARI: 

1.  Dastur deb nimaga aytiladi? 

2.  Dasturiy vositalarga nimalar kiradi? 

3.  Translyator deb nimaga aytiladi? 

4.  Dasturlash texnologiyasi va uning rivojlanishining asosiy bosqichlari 

qaysilar? 

5.  Ob’yektga mo’ljallangan dasturlash deb nimaga aytiladi? 

6.  Komponentli yondashish tamoyilini tushuntiring?