3 – Ma’ruza. Ishlab chiqarish va uning tarmoqlarida metrologik xizmat va ta’minot

metrologik ta’minotning 
vazifasiga
quyidagilar yuklatilgan: 
•
o‘lchash vositalarining ishga yaroqliligini tashkil etish, ta’minlash va 
tadbiq etish; 
•
o‘lchashlarni amalga oshirish, uning natijalarini qayta ishlash va tavsiya 
etish borasidagi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va tadbiq etish; 
•
hujjatlarni ekspertizadan o‘tkazish; 
•
o‘lchash vositalarining davlat sinovlari; 
•
o‘lchash vositalarining va uslublarining metrologik attestatsiyasi va x.k.
Metrologik ta’minot ilmiy, tashkiliy, texnikaviy va me’yoriy-uslubiy 
asoslarga bo‘linadi (5.2-rasm). 
 
3.2. Ishlab chiqarish tarmoqlarida metrologik ta’minot  
Ishlab chiqarish tarmoqlarini asosan sanoat korxonalari tashkil etadi va bu 
korxonalar bevosita mahsulotlarni ishlab chiqish (loyihalash), ishlab chiqarish, 
montaj qilish va ekspluatsiya qilish faoliyatlari bilan o‘z faoliyatini olib borishadi. 
Demak, umumlashgan holda korxonaning metrologik ta’minotiga to‘xtalib o‘tamiz. 
Korxonada metrologik ta’minotning asosiy vazifalari quyidagicha: 
1)
mahsulotni ishlab chiqish, ishlab chiqarish va sinashda o‘lchashlar 
birliligini ta’minlash; 
2)
texnologik qurilmalarning xarakteristikalarini nazorati, texnologik 
jarayonlarining parametrlari, mahsulot sifati ko‘rsatkichlarini nazarot qilishda 
o‘lchashlar aniqligini optimal normalar va o‘lchanayotgan parametrlarning ratsional 
nomenklaturasini o‘rnatish va tahlil qilish; 
3)
o‘lchash vositalariga metrologik xizmat ko‘rsatish: hisobini yuritish, 
saqlash, qiyoslash, kalibrlash, ta’mirlashni tashkil qilish va ta’minlash; 
4)
zaruriy aniqlikni kafolatlovchi o‘lchashlarni bajarish uslubiyotini ishlab 
chiqish va ishlab chiqarish jarayoniga joriy etish; 
5)
metrologik qoida va me’yorlarga rioya qilinishi ustidan hamda mavjud 
ekspluatatsiya sharoitlarda o‘lchash, nazorat va sinov qurilmalari uchun nazoratni 
amalga oshirish; 
6)
konstruktor va texnologik hujjatlarni metrologik ekspertiza qilish; 
7)
Sinov qurilmalariga o‘rnatilgan talablarga muvofiq hisobini yuritish, 
attestatsiyachlash, ta’mirlash kabi metrologik xizmatlar ko‘rsatishni tashkillashtirish 
va ta’minlash; 
8)
o‘lchash vositalari hisobini yuritish, attestatsiyalash va ta’mirlash 
metrologik xizmatini tashkillashtirish va ta’minlash; 
9)
o‘lchash tizimlarining o‘lchash kanallari hisobini yuritish, attestatsiya, 
qiyoslash, kalibrlash metologik xizmatlarini tashkillashtirish va ta’minlash; 
10)
o‘ta aniqlikdagi o‘lchashlarni tashkillashtirish va bajarish; 
11)
materiallar, xom-ashyo va yonilg‘i-energiya resurslari sarfini to‘g‘ri va 
aniq hisobini ta’minlash; 

---

12)
zamonaviy o‘lchash usullari va vositalarini, avtomatlashtirilgan nazorat-
o‘lchov qurilmalari, o‘lchash tizimlarini joriy qilish; 
13)
etishmaydigan o‘lchashlarni texnikaviy va iqtisodiy jihatdan baholash; 
14)
metrologik ta’minot masalalarini tartiblashtiruvchi me’yoriy hujjatlarni 
ishlab chiqish va joriy qilish; 
15)
iqtisodiy samaradorlikni baholash. 
Ushbu vazifalardan kelib chiqib, ishlab chiqarishni metrologik ta’minotini 
yaxshilash bo‘yicha bir qancha ishlar amalga oshirilishi lozim. 
 
 
 
3.3-rasm.
O‘rnatilgan talablarga korxona metrologik ta’minotining 
muvofiqlik ko‘rsatkichlarini shakllantirish sxemasi:
O‘V-o‘lchash vositasi; O‘U-o‘lchash usuli; SQ-sinov qurilmasi; ME-
metrologik ekspertiza. 
Корхонанинг
метрологик таъминоти 
Ўлчашлар 
Синашлар 
Метрологик 
экспертиза 
ЎВ 
ЎУ 
СҚ 
МЭ 
режаси 
МЭ 
далолатномаси 
С
ерти
фи
ка
т 
Қ
иё
сла
ш
К
али
брлаш
Атт
ес
атц
ия
Да
стл
абк
и 
атт
ес
тац
ия
Да
ври
й 
атт
ес
тац
ия
I 
II 
III 
IV 

---

Бошлаш 
Ўтган йил давомидаги МХ 
фаолиятини таҳлил қилиш 
ЎВ қиёслаш, калибрлаш, СҚ аттестациялаш, 
графикларини ишлаб чиқиш, ЎВ ва СҚ фойдаланиш 
ва ишчи ҳолатини текшириш графиги ишлаб чиқиш 
Қиёслаш 
графигини ишлаб 
чиқиш 
ЎВ калибрлаш, СҚ 
аттестациялаш, ЎВ, СҚ 
фойдаланиш ва ишчи 
ҳолатини текшириш 
гарфиги 
Графикни 
имзолаш 
Графикни 
тасдиқлаш 
Графикни келишиш
ва тасдиқлаш 
ЎВ қиёслаш графиги 
ЎВ калибрлаш ва СҚ 
аттестациялаш, ишчи 
ҳолатини текшириш 
графиклари
КЛ 
Графикларни бажариш 
Тамом 
3.4-расм. Ишлаб чиқаришни метрологик таъминотини режалаштириш жараёни 
алгоритми:
ЎВ-ўлчаш воситаси; СҚ-синов қурилмаси; КЛ-калибрлаш лабораторияси. 

---

Korxona 
metrologik 
ta’minotiga muvofiq asosiy ko‘rsatkichlarni 
shakllantirishni 3.3-rasmda kelitirlgan holatda tasvirlash mumkin. Keltirilgan 
sxemadan III-darajali elementlarning holatini to‘liq tavsiflovchi metrologik 
ta’minotga o‘rnatiladigan talablarga muvofiq bo‘lishi lozim.
3.4-rasmda ishlab chiqarishni metrologik ta’minotini rejalashtirish jarayoni 
algoritmi va 3.5-rasmda korxonada O‘V va SQ ustidan metrologik nazorat jarayoni 
algoritmi 
3.6-rasmda ishlab chiqarishning metrologik ta’minoti jarayonlarining 
natijaviyligi algoritmi keltirilgan. 
Ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti bo‘yicha ishlarning samaradorligini 
oshirishni ta’minlovchi chora-tadbirlar quyidagicha: 
1)
“zarur va etarli” prinsipidan kelib chiqib, nazorat, o‘lchash va sinov 
qurilmalari (NO‘SQ) parkini tekshirish va optimallashtirish; 
2)
manan eskirgan NO‘SQ parkini zamonaviy qurilmalar bilan almashtirish, 
yangi o‘lchash usullarini joriy qilish; 
Бошланиш 
Назорат ўтказиш 
Номувофиқлик 
аниқландими? 
Аниқланган номувофиқлик бўйича 
буйруқ чиқариш 
Тамом 
ЎВ (СҚ) ни 
олиш 
Таъмирлаш 
Лаборатория, 
цех 
(бўлинма) 
Номувофиқликни 
бартараф қилиш 
ЎВ ва СҚ фойланиш ва иш 
жойларидага ҳолатини текшириш 
графиги 
Цехларни текшириш 
далолатномаси