29. Mavzu: Qazib olingan bо‘shliqni saqlab turish usullari va mohiyati

Tо‘yintirilgan tо‘lg‘azma materiali – bu portlatilgan yoki qulatilagn puch tog‘ jinslari uyumi (quruq tо‘lg‘azma materiali)ga yer yuzasidan quvurlar yordamida bog‘lovchi aralashmani yuborish orqali hosil qilinadi. Bog‘lovchi aralashma maydalangan tog‘ jinsi bо‘laklari aro bо‘shliqlarini tо‘ldirib yumshatilgan tog‘ jinsini monolit xolatga keltiradi. Bu yо‘l bilan xosil qilingan monolit massiv kо‘p xollarda juda maxkam bо‘lmaydi. Aralashma 1–1,5 MPa bosim bilan pastdan yuqoriga qarab jо‘natiladi. Quruq sochiluvchi tо‘lg‘azma materiallaridatо‘yintiruvi aralashmaning tarqalish radiusi 10 m gacha bazan undan kо‘proq bо‘ladi.
Qulatish bilan qazib olish bо‘shlig‘ini saqlab turish usuli tabiiy yoki sun’iy saqlab turish mumkin yoki maqsadga muvofiq bо‘lmagan holatlarda qо‘llaniladi. Bu usulni qо‘llashdan ikki maqsad kо‘zda tutiladi:

• 
  Qazib olish yoki tayyorlash kesish ishlari olib borilayotgan qо‘shni bloklardagi tayanch tog‘ bosimini kamaytirish.
  
• 
  Qazib olingan bо‘shliqqa tog‘ jinslarining katta hajmi tо‘satdan о‘zi qulash natijasida hosil bо‘ladigan havo zarbalarining oldini olish.
  
• 
  Qulayotgan tog‘ jinsi zarbasi natijasida blok tagi (asosiy gorizonti) lahimlari buzilishi, havo oqimi ta’sirida esa lahim mustahkamlagichlari shikastlashi, jihozlarning ishdan chiqishi hatto baxtsiz hodisalar sodir bо‘lishi mumkin.
  

Massivdan ajratilgan ruda ustiga yuqorida joylashgan puch tog‘ jinslarini qulatish ikki yо‘l bilan amalga oshiriladi:

• 
  Ochilgan yuza miqdorining chegaraviy qiymatidan ortiq yuza hosil qilib, massividan ajratilgan ruda ustiga darhol puch tog‘ jinslarining о‘zi qulashini ta’minlash.
  
• 
  Ruda ustki qismi puch tog‘ jinslaridagi skvajinalarda joylashtirilgan portlovchi modda zaryadlarini portlatib, majburiy qulatish.
  

Ruda usti puch tog‘ jinslarini qulatishda qazib olish bо‘shlig‘ida seliklar va mustahkamlagichlar bо‘lmaydi va qazib olish bо‘shlig‘iga kirish imkoni yо‘q, chunki massivdan ajratilgan ruda asosan qulatilgan puch tog‘ jinslari ostidan chiqariladi. Bu esa ruda tarkibiga katta miqdorda puch tog‘ jinslari aralashib, rudaning yuqori darajada sifatsizlanishiga sabab bо‘ladi. Yuqori darajada sifatsizlangan rudani olib chiqish foyda bermaydi, shuning uchun ham rudani qamrab olgan tog‘ jinslarini qulatish bilan qazib olishda ruda yо‘qotilishi (sifatsizlangan ruda chiqarilmasligi hisobiga) kо‘proq kuzatiladi. Yer yuzasini yer osti kon ishlari ta’sirida qulatish mumkin bо‘lgan hollarda qulatish doirasida tog‘ jinslari qatlamida suv yoki suzuvchi tog‘ jinslari gorizonti bо‘lmaganda, qazib olinayotgan ruda yopishqoq yoki о‘z-о‘zidan yonishga moyil bо‘lmaganda qulatish yordamida qazib olish bо‘shlig‘ini ushlab turish usulini qо‘llash mumkin.