bu bos-qichlar murtak (embrional), murtakdan keyingi, yaʼni postembrional va
ba-logʻatga yetish davrlarini oʻz ichiga oladi. Ontogenez davomida
rivojlanayotgan organizmning alohida qismlari oʻsadi, ixtisoslashadi va oʻzaro
muvofiklashadi.
18-a.
da
Ontogenezni
tushuntirishda
ikki konsepsiya kurash olib bordi. Ulardan biri — preformizm ontogenez ni
individual oʻsishdan iborat deb tushuntirsa, ikkinchisi — epigenez esa uni
struk-turasiz murtakdan boshlanadigan yangi hosilaning rivojlanish jarayoni si-
fatida
tushuntiradi.
Zamonaviy
tushunchalarga
binoan,
Ontogenez
boshlanayotgan hujayrada irsiy axborot kodi holatida organizmning bundan
keyingi rivojlanishi programmasi joylashgan. Ontogenez davomida bu
programma yadro bilan sitoplazmaning oʻzaro taʼsiri
jarayonida murtakning
har bir hujayrasida, uning har xil hujayralari va hujayra komplekslari oʻrtasida
amalga
oshadi.
Irsiy apparat maxsus
oqsil
molekulalarining
sintezini kodlash orqali morfogenetik jarayonlarning umumiy yoʻnalishini
belgilab beradi. Bu jarayonlarning amalga oshishi ozmi-koʻpmi (irsiy
belgilangan reaksiya normasi chegarasida) tashqi muhit taʼsiri bilan bogʻliq.
Hayvonlarda Ontogenez jarayonlarini boshqarishda nerv va endokrin sistemasi
muhim ahamiyatga ega. Ontogenez jinsiy koʻpayadigan koʻp hujayrali
hayvonlarda, ayniqsa, murakkab sodir boʻladi. Ular ontogenezida
Ontogenezning murtakkacha (proembrional), murtak (embrional), murtakdan
keyingi
(postembrional),
voyaga
yetgan
davrlari
boʻladi.
Proembrional davr jinsiy
hujayralarning
yetilishi
(gametogenez)
va urugʻlanish davrini;
embrional
davr
embrionning
tuxumdan
yoki embrion pardadan chiqqungacha, postembrional
davr jinsiy voyaga
yetgunga oʻtgan davrni, voyaga yetgan davr esa organizmning yetuklik va
keksaygan holatini oʻz ichiga oladi. Hayvonlarda Ontogenezning 3 tipi
maʼlum:
1) lichinkalik — tuxum poʻstidan ancha erta chiqqandan soʻng
organizm lichinka holida
xayot
kechiradi,
lichinka
davri
oxirida
esa metamorfoz yuz beradi;
2) tuxum qoʻyuvchi — murtak uzok, vaqt tuxum ichida rivojlanadi,
lichinka davri boʻlmaydi;
3) ona qornida urugʻlangan tuxum — tuxum yoʻlida rivojlanadi, bunday
holatda baʼzan murtak bilan ona organizm oʻrtasida yoʻldosh orqali bogʻlanish
yuz beradi. Anʼanaviy ravishda Ontogenezni embriologiya oʻrganar edi.
Embriologiyadan rivojlanish
biologiyasi ajralib
chiqqandan
soʻng
embriologiyaning vazifasi murtakdan oldingi va murtak davrini oʻrganish
boʻlib qoldi. Oʻsimliklarda Ontogenez urugʻlangan
tuxum hujayraning
rivojlanishidan boshlanadi. Oʻsimliklarda Ontogenezning oʻziga xos
xususiyatlari jinssiz (sporofit) va jinsiy (gametofit) naslning almashinishidan
iborat. Sporofit zigotadan, gametofit — unib chiqayotgan sporadan hosil
boʻladi. Gulli oʻsimliklar hayotiy siklida sporofit ustunlik qiladi,
erkak va
urgʻochi gametofit esa qisqarib ketadi. Vegetativ koʻpayishda Ontogenez ona
organizm, shu jumladan, ixtisoslashgan organlar (ildiz-meva, tugunak,
piyozboshi va b.) hujayralarining boʻlinishidan boshlanadi. Odatda, oʻsimliklar
Ontogenezi
embrionlik,
yuvenil
(yoshlik),
yetuk, koʻpayish
va
qarilik davrlariga boʻlinadi. Ontogenez davrida oʻsimliklar hujayralari,
toʻqimalari va organlarining strukturaviy va funksional ixtisoslashuvi yuz
beradi; oʻsimliklar turli qismlarining oʻzaro taʼsiri murakkablashib boradi;
yaxlit sistema sifatida butun bir organizm yoshga oid qaytmas oʻzgarishlar
paydo qiladi. Ontogenezda oʻsimliklarning
bir butunligi fitogormonlar,
shuningdek, har xil organlar, mas, fotosintez qiluvchi organ —barglar
bilan suv va mineral moddalarni
shimuvchi ildiz oʻrtasida metabolitlar almashinuvi
orkali
taʼminlanadi.
Ontogenez davomida oʻsimlik oʻsadi va rivojlanadi. Oʻsish oʻsimlikning
boʻyiga ortishi, yaʼni miqsoriy oʻzgarishi boʻlsa, rivojlanish sifat oʻzgarishidan
iborat. Koʻpchilik oʻsimliklar yopishib yashashi tufayli ular Ontogenezi koʻp
jihatdan tashqi muhit sharoitiga bogʻliq. Oʻsimliklarda muhitning noqulay
omillariga turli xil moslanishlar (tinim holati, fotoperiodizm va b.) paydo
boʻlgan. Shu tufayli ular faoliyatining faol davri yilning eng qulay fasliga
toʻgʻri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
