28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Esda tuting 
Buxgalteriya  hisobi  schyotlarini  chuqurroq  o’rganish  va  ulardan  amaliyotda  to’liqroq 
foydalanishga erishish uchun, ularning  quyidagi ikki xususiyatiga ko’ra turkumlarga ajratish 
mumkin.  
1.
 
Schyotlarning  tayinlanishi va tuzilishiga qarab. 
2.
 
Schyotlarning iqtisodiy mazmuniga qarab. 
 

---

 
65 
bo’linishi  va  bu  schyotlarda  nimalar  hisobga  olinishi  yotadi.  Agar 
buxgalteriya  hisobida  qo’llanilayotgan  schyotlar  iqtisodiy  mazmuniga  qarab 
guruhlashtirilsa,  ular  ikki  guruhga,  yaoni  xo’jalik  mablag’’lari  va  xo’jalik 
jarayonlarini hisobga oluvchi schyotlar hamda xo’jalik mablag’’larini tashkil 
topish  manbaalarini  hisobga  oluvchi  schyotlarga  bo’linadi.  Birinchi 
guruhdagi buxgalteriya schyotlari o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi.  
1. Xo’jalik mablag’’larini hisobga oluvchi schyotlar.  
2. Xo’jalik jarayonini hisobga oluvchi schyotlar. 
 
Xo’jalik  mablag’’larini  hisobga  oluvchi  schyotlardan  xo’jalik 
mablag’’larining xolati va xarakatini aks ettirish va ular  ustidan nazorat olib 
borish  uchun  foydalaniladi.  Bu  schyotlarda  korxonalarning  ishlab  chiqarish 
faoliyati, ishlab chiqarishda bo’ladigan isteomol, xo’jalik faoliyati natijasida 
olingan  foyda  summasining  taqsimoti  xo’jalik  faoliyatidagi  muomala 
munosabatlari  va  ishlab  chiqarishga  tegishli  bo’lmagan  isteomollar  hisobga 
olinadi.  Firmalar  va  boshqa  xo’jalik  suboektlarining  xo’jalik  faoliyatidagi 
buxgalteriya  hisobining  oboektlari  bo’lib,  asosiy  vositalar,  ishlab  chiqarish 
zaxiralari  va  ishlab  chiqarish  jarayoni  hisoblanadi.  Mazkur  oboektlarning 
holati  xarakati  bilan  bog’liq  o’zgarishlar  to’g’risida  maolumotlarni  etarlicha 
olish imkoniyati tug’iladi. 
 
SHunday muhim maolumotlar cchyotlar ro’yxatining “Asosiy vositalar 
va boshqa Uzoq muddatli qo’yilmalar”, “Ishlab chiqarish zaxiralari va ishlab 
chiqarishga qilingan xarajatlar” deb nomlangan bo’limlarga kirgan uch guruh 
schyotlari yordamida olinadi. 
 
Xo’jalik  faoliyati  natijasida  olingan  foyda  summasining  taqsimoti 
tegishli  umumlashtiruvchi  ko’rsatkich  bilan  ta’minotlash  uchun  “Moliyaviy 
natijalar  va  foydaning  ishlatilishi”  deb  nomlangan  alohida  bir  guruh 
schyotlari  ajratilgan.  Bu  schyotlar  yordamida  hisobot  yili  davomida 
korxonaning  olgan  foydasi  hisobidan  to’lovlar,  dargumon  qarzlar  bo’yicha 
zaxiralar,  kelgusi  davr  daromadlari  va  boshqa  to’lovlar    to’g’risidagi 
umumlashtiruvchi maolumotlar olinadi. 
 
Korxonaning  tayyor  mahsuloti  sotish  bilan  bog’liq  bo’lgan  xarajatlar 
va  boshqalar  “Tayyor  mahsulotlar  va  sotish”  deb  atalgan  maxsus  schyotlar 
guruhi yordamida hisobga olinadi. 
 
Korxonaning  mavjud  pul  mablag’’lari  va  ularning  xarakati,  qisqa 
muddatli  moliyaviy  qo’yilmalar,  yo’ldagi  pullar  va  boshqalar  haqida 
umumlashtiruvchi  maolumotlar  “Pul  mablag’’lari”  degan  schyotlar  guruhi 
yordamida hisobga olinadi.  
 
Xo’jalik  mablag’’larini  tashkil  topish  manbaalarini  hisobga  oluvchi 
schyotlarda  xo’jalik  suboektlari  mablag’’larining  manbaalari,  ularning 
oborotiga  jalb  qilingan  mablag’’larning  manbaalari    va    xo’jalik 
suboektlarining faoliyatidagi moliyaviy natijalar aks ettiriladi. 
 
Xo’jalik  suboektlari    o’z  mablag’’larining  manbaalari  bo’lib,  xar  xil 
kapital  va  zaxiralar  hisoblanadi.  Bu  schyotlar  guruhi  yordamida  mavjud 
kapital  va  zahiralar  hamda  ularning  o’zgarishi,  shuningdek  ulardan 
foydalanishga doir ko’pgina umumlashtiruvchi maolumotlar olinadi. 

---

 
66 
 
Firmalar va boshqa suboektlar oborotiga jalb qilingan mablag’’larning 
manbaalarini aks ettirish uchun mo’ljallagan schyotlar buxgalteriya schyotlar 
ro’yxatida alohida guruhlarga ajratilgan,  bu schyotlar yordamida banklarning 
qisqa muddatli kreditlari va uzoq muddatli kreditlari, mol etkazib beruvchi va 
pudratchilar hamda xar xil kreditorlar bilan hisob - kitoblar, qisqa muddatga 
olingan qarzlar va boshqalar to’g’risidagi maolumotlar umumlashtiriladi. Bu 
schyotlar  “hisob  -kitoblar”  va  “kreditlar”  va  mablag’’  bilan  ta’minotlash” 
degan bo’limlarda guruhlashtirilgan. 
 
Bundan ko’rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi schyotlarining iqtisodiy 
mazmuniga  qarab  turkumlarga  ajratganda  schyotlarda  hisobga  olinadigan 
ob’ektlar  iqtisodiy  mazmunining  birligi  asos  qilinadi  deb  aytish  mumkin. 
Shuning  uchun  ham  iqtisodiy  mazmuniga  qarab  bir  guruhda  keltirilgan 
schyotlarning tayinlanishi va tuzilishi xar xil bo’lishi mumkin.  
 
Buxgalteriya  hisobi  schyotlari  o’zlarining  tayinlanishi  va  tuzilishiga 
ko’ra quyidagilarga bo’linadi:  
 
1. Asosiy schyotlar. 
 
2. Tartibga soluvchi schyotlar. 
 
3. Taqsimlovchi schyotlar.  
 
4. Kal’qo’lyatsiya schyotlari.  
 
5. Taqqoslovchi schyotlar. 
 
6. Balansdan tashqari schyotlar. 
 
 
Asosiy  schyotlar.  Xo’jalik  sub’ektlari  xo’jalik  faoliyatini  olib  borish 
uchun    maolum  miqdorda  xo’jalik  mablag’’lariga  ega  bo’lishi  kerak. 
SHuning  uchun  buxgalteriya  hisobi  xo’jalik  faoliyati  ustidan  nazorat  qilish 
maqsadida  xujjatlar  yordamida  korxona  qanday  mablag’’larga  ega  va  ular 
qanday  manbaalardan  tashkil  topganligi  hamda  hisob  -  kitob  munosabatlari 
haqidagi  maolumotlar  bilan  ta’minotlanishi  kerak.  Bunday  maolumotlarni 
asosiy  schyotlar  yordamida  olish  mumkin.  Asosiy  schyotlar  o’z  navbatida 
korxonaning  mehnat  vositalari,  aylanma  mablag’’lar  va  muomala 
munosabatlarini  hisobga  olish  schyotariga  bo’linadi.  Bu  schyotlarning 
debetida xo’jalik  mablag’’larining  kelishi  aks  ettirilsa,  kreditida  esa xo’jalik 
mablag’’larining  ketishi,  agar  muomala  munosabatlari  xususida  bo’lsa, 
schyotlarning  kreditida  korxona    haqining  kamayishi,  debetida  esa  korxona 
haqining  ko’payishi  aks  ettiriladi.  Mehnat  vositalarining  hisobi  “asosiy 
vositalar”  deb  nomlangan  sintetik  schyotda  olib  boriladi.  Aylanma 
mablag’’larni hisobga olish uchun “ Materiallar”, “Kam baholi va tez ishdan 
chiqadigan  buyumlar”,  “Tayyor  mahsulotlar”,  “Kassa”,  “Hisob-kitob 
schyoti” va boshqa sintetik schyotlar xizmat qiladi. 
 
Bu  guruhga  xo’jalik    suboektlar  mablag’’larining  tashkil  topish 
manbaalari,  xolati  va  xarakatini  hisobga  oladigan  schyotlar  ham  kiradi.  Bu 
schyotlar  asosiy  passiv  schyotlar  bo’lib,  ular  o’z  navbatida  suboektlar  o’z 
mablag’’larining  manbaalari  va  jalb  qilingan  yoki  qarzga  olingan 
mablag’’larning    manbaalarini  hisobga  olish  uchun  xizmat  qiladigan 
schyotlar  guruhiga  bo’linadi.  Xo’jalik  suboektlari  o’z  mablag’’larining 
manbaalarini  hisobga  oladigan  schyotlar  guruhiga  “Ustav  kapitali”,  “Zaxira 

---

 
67 
kapitali”,  “Taqsimlanmagan  foyda  (qoplanmagan  zarar)”,  “Kelgusida 
qilinadigan  xarajat  va  tulovlar  zaxirasi”,  “Dargumon  qarzlar  bo’yicha 
zaxiralar” kabi sintetik schyotlar kiradi.  
 
Xo’jalik  faoliyatiga    jalb  etilgan  yoki  qarzga  olingan  mablag’’lar 
manbaalarini hisobga oladigan schyotlar guruhiga  “Mol etkazib beruvchi va 
pudratchilar bilan hisob - kitoblar”, “ Banklarning qisqa muddatli kreditlari”, 
“Banklarning  o’zoq  muddatli  kreditlari”,  “Qisqa  muddatli  qarzlar”,  “Uzoq 
muddatli qarzlar” va boshqa sintetik schyotlar kiradi. 
 
 Bu  schyotlar  guruhining  tayinlanishi  va  tuzilishi  tushunarli  bo’lishi 
uchun misol tariqasida “Ustav kapitali” schyotining nimaga xizmat qilishi va 
tuzilish  bilan  batafsil  tanishib  chiqamiz.  Ustav  kapitali  qonun  va  taosis 
xujjatlari  asosida  tashkil  qilinadi.  Ustav  kapitalining  hajmi  korxonaning 
taosis etish xujjatlarida ko’rsatilgan bo’ladi.  
 
Muomala  munosabatlarining  hisobi  “Bo’naklar  bo’yicha  hisob  - 
kitoblar”,  “Xaridor  va  byurtmachilar  bilan  hisob  -  kitoblar”,  “Hisobdor 
shaxslar bilan hisob - kitoblar”  va boshqa sintetik schyotlarda olib boriladi. 
 
Xo’jalik  suboektlaridan  barcha  muhim  maolumotlarni  buxgalteriya 
schetlaridan  olinadi.Balans  hamda  hisobotlar  ham  shu  schetlarning 
maolumotlari  asosida  tuziladi.SHuning  uchun  ham  bunday  maolumotlarni 
olish  maqsadida  bir  qator  schetlarni  tanlab  olish  zarurki,  natijada  xo’jalik 
faoliyati to’g’risidagi maolumotlarni olish imkoniyati bo’lsin. 
 
SHu  maqsadda  va  buxgalteriya  hisobini  to’g’ri  tashkil  etish  uchun 
schetlar rejasi tuziladi. 
 
Buxgalteriya  hisobining  schetlar  rejasi  deb,  xo’jalik  suboektlari 
buxgalteriya hisobi tizimini tashkil etish uchun bir tizimga solingan schyotlar 
ketma-ketligiga aytiladi.  
 
 
Xozirgi  kunda  Respublikamiz  xo’jalik  suboektlarini  yangi 
schyotlar rejasiga o’tkazish uchun tayyorgarlik ishlari va chora tadbirlar olib 
borilmoqda.    O’zbekiston  Respublikasida  ishlatishga  tavsiya  etilayotgan  
korxona moliyaviy xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi 
korxona  faoliyatining  hisobini  amalga  oshiradigan,  standardlashtirilgan 
schyotlar  rejasidir.  Bu  schyotlar  rejasi  mamlakatning  oldingi  schyotlar 
rejasidan  shakli,  tarkibi,  shuningdek  schyotlarning  sanalanishi  va  joylashish 
tartibi bo’yicha farq qiladi.  
 
Tavsiya  etilayotgan  schyotlar  rejasi  besh  qism  va  uning    tarkibida 
bo’lgan  to’qqiz  bo’limdan  iborat  bo’lib,  ularning  1-8  bo’limlari-balans 
sxemasiga, 9 bo’limi-moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot sxemasiga mos 
ravishda joylashtirilgan.  Schyotlar va subschyotlar korxonaning extiyojlariga 
mos 
ravishda 
yangi 
schyotlar 
bilan 
to’ldirishda 
egiluvchanlikni 
taminlaydigan, 
to’rt 
xonali 
sanalanishga 
ega 
(schyotlar 
rejasi 
klassifikatsiyasiga qarang). 
YAngi schetlar rejasini kuyidagi kurinishda yakkol tasavvur kilish mumkin: