28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
“Qisqa muddatli bank 
krediti” 
                                          Dt                                                Kt   
 
 
 
 
 
 
  
oy boshiga 
 
 
 
 
 
 
 
qoldiq 
700000 
 
 
 
   
1) 700000       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2) 1000000   
    
  
 
 
3) 400000   
   
 
 
  
 
 
 
 
                                       
ob.
  1100000           
ob
.1000000 
                      
 
 
 
 
 
oy oxiriga 
 
 
 
 
 
 
 
 qoldiq
 600000 
 
 
 
Bu  erda  oy  oxiriga  qoldikni  topish  uchun  yuqorida  keltirilgan 
formuladan foydalanamiz: 
 
 
 
 
S
oy oxiriga
 
=700000 + 1000000 - 1100000 = 600000 
 
 
                
qoldiq 
 
 
Demak,  passiv  schyotlarda,  yaoni  xo’jalik  mablag’’larining  paydo 
bo’lish  manbaalarida  oy  boshiga  va  oxiriga  qoldiq  hamda  qarzdorlikning 
ko’payishi kreditga, kamayishi esa debetga yoziladi. 
 
Bu  erda  schyotlarning  qoldiqlarga  qarab  ham  ularning  aktiv  yoki 
passiv ekanligini bilib olish mumkin. 
 
 
Buxgalteriya hisobi schyotlarining oxirgi qoldiqlariga asoslanib, 
buxgalteriya  balansi  tuziladi.  Demak,  schyotlar  tizimi  yordamida  xo’jalik 
mablag’’lari  va  ularning  manbaalari,  shuningdek  xo’jalik  operatsiyalarining 
joriy hisobi  yuritiladi.   
 
Buxgalteriya  balansida  esa,  shu  schyotlarda    yuritilgan    joriy  hisob 
maolumotlari maolum bir sanaga guruhlashtirilib, umumlashtiriladi. Ko’rinib 
turibdiki, schyotlar tizimi bilan balans o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud. Bu 
bog’liqlik shundan iboratki, maolum sanaga tuzilgan balans maolumotlariga 
asoslanib  schyotlar  ochiladi;  bir  vaqtda  balansning  aktiv  tomonidagi 
moddalar  uchun  alohida,  passiv  tomonidagi  moddalar  uchun  alohida 

---

 
21 
schyotlar  ochiladi,  shuningdek,  aktiv-passiv  schyotlar  ham  ochiladi.  Bu 
schyotlarning  tegishli    tomonlariga  balans  moddalaridan  summalar 
boshlang’ich  qoldiq  sifatida  yoziladi.  Hisobot  davri  (chorak,  yil)  o’tgandan 
keyin  schyotlarda  oxirgi  qoldiq  topilib,  shu  maolumotlarga  asosan  yana 
buxgalteriya balansi tuziladi. 
 
Boshqaruv  qarorlarini  kabul  kilish  uchun  kerakli  ma’lumot  jamlanib, 
korxona  raxbarining  doimo  qo’l  ostida  bo’lishi  lozim.  Ma’lumot  saklash 
tizimi  schoytlardan  tashkil  topilgan.  Schoytlar  -    buxgalteriya  hisobidagi 
asosiy ma’lumot saklash birligi. Schoytlar xar bir aktiv turlariga, manbalarga 
va korxonaning kapitali, daromad va xarajatlarga ochiladi. Kichiq korxonaga  
bir  necha  unlar  schoytlar  etarli  bulsa,  katta  kupmilliy  korporatsiyalar  uchun 
minglab  schoytlar  yuritish  kerak  buladi.  Korxonalarning  jami  schoytlari 
ularning  tegishli  tartib  rakamlari  bilan  schoytlar  rejasi  deb  ataladi.  Xar  bir 
korxona,  uzining  ixtiyojidan  kelib  chiqkan  xolda,    uzining  ishchi  schoytlar 
rejasini ishlab chiqadi. 
Buxgalteriya  hisobini  qo’l  mexnatiga  asoslangan  usulida  xar  bir  schoytga 
aloxida bet yoki kartochka ochiladi. Ushbu betlar yoki kartochkalar, kitobga 
birlashtirilgan xolati Bosh kitob deb nomlanadi. 
 
Schoytlar – bu xo’jalik mablag’lari, muomalalarning joriy aks ettirish, 
iqtisodiy guruxlash va tezkor nazorat kilish usuli (B.Xoshimov) 
Schoytlar -  buxgalteriya hisobining asosiy elementlaridan biri, buxgalteriya 
hisobi  obhektlarini  iqtisodiy  jixatdan  guruxlash  usuli,  moddiy  va  pul 
mablag’larining  xarakatini,  xo’jalik  operatsiyalarini  bajarish  davomida 
ularning xolati va xosil bo’lish manbalarini aks ettirishdir (SHaulov, Kan) 
 
Buxgalteriya  hisobi  schoytlari  deb-    xo’jalik  mablag’lari  va  ularning 
tashkil  topish  manbalari  xamda  xo’jalik  jarayonlarini  xolati  va  ruy  bergan 
xo’jalik  operatsiyalarining  iqtisodiy  mazmuniga  kura  guruxlash  va  joriy 
nazorat kilishga aytiladi (Ismanov I, Nosirov I.) 
 
Buxgalteriya  hisobining  schoytlar  tizimi  deb  xo’jalik  mablag’larining 
tarkibi,  joylanishi  va  ularning  tashkil  topish  manbai,  muayyan  maksadlar 
uchun  foydalanishini,  shuningdek  xo’jalik  jarayonidagi  xarakatlarni  joriy 
hisobga  olish  va  nazorat  kilish  maksadida  guruxlashtirib  borishga  aytiladi 
(Ostanaqo’lov M) 
 
Buxgalteriya  hisobi  schoytlari  –  mol-mulkni,  uning  tarkibi  va 
joylashtirilishi,  uni  shakllantirish  manbalari  va  bir  turdagi  operatsiyalar 
bo’yicha  joriy  aks  ettirish,  guruxlash  va  tezkor  nazorat  kilish  usulidir. 
(F.Gulomova). 
 
Buxgalteriya  schoyti  –  korxonalar  iqtisodiy  resurslarining  xolati  va 
xarakati  xakidagi  buxgalteriya  axborotini  qayd  etish  va  saklash  uslubi  va 
ularga bo’lgan talablar (BXMS № 21)