28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

bo’lgan
  paytda 
tuzilishi
  va 
ularda  aniq  (ishonchli)  ma’lumotlar  kayd  qilinishi  kerak.  Eskirgan  va  ixtiyoriy 
tuzilgan
 shakllarning ish :qorozlaridan foydalanish mumkin emas. Ayrim xollarda 
boshlang’ich  xujjatlarni  mashina  ukiy  oladigan  ma’lumot  tashuvchilarda  xam 
tuzish mumkin. K,uyidagi rekvizitlari 
bo’lgan
 boshlang’ich xujjatlargina xuquqiy 
kuchga ega bo’ladi:  
xujjat (shakl) ning nomi, shaklning kodi;  
xujjat tuzilgan sana; 
xo’jalik operatsiyasining mazmuni; 
xo’jalik operatsiyasi (mikdor va qiymat ifodasi) o’lchovi; 
xo’jalik operatsiyasining amalga oshirilishi va uni to’g’ri  rasmiylashtirish uchun 
javabgar shaxslarning mansablari nomlari, imzolari va ularning rasshifrovkalari. 
Bundan tashxari, zarurat tug’ilsa, boshlang’ich xujjatda yana Quyidagi qo’shimcha 
rekvizitlar xam bo’lishi mumkin: 
xujjatning rakami; 
korxonaning nomi va manzili; 
xujjatda 
qayd 
kilgan  xo’jalik  operatsiyasini  amalga  oshirish  asosi; 
xujjatlashtirilayotgan  xo’jalik  operatsiyalarining  xarakteri  bilan  aniqlaniladigan 
boshqa    qo’shimcha  rekvizitlar.  Buxgalteriya  hisobi  mexanizatsiyalashtirilgan 
(avtomatlashtirilgan)  larda  boshlang’ich  xujjatlarning  rekvizitlari  kodlar  shaklida 
kayd qilinyashi mumkin.  
Boshlang’ich  xujjatlarni  arxivda  saklash  davrida 
ulardagi  yozuvlar  uchib  ketmasligini  ta’minlaydigan  vositalar    bilan  xujjatlarga 
yozuvlar  qilish  kerak.  SHuning  uchun  boshlang’ich  xujjatlardagi  yozuvlar  oddiy 
siyox,  kimyoviy  qalam,  sharikli  ruchka  pastasi,  yozuv  mashinasi,  mexanizatsiya 

---

 
92 
vositalari va boshqa  yuqorida qo’yilgan talabga javab bergan vositalar  yordamida 
qilinishi  kerak.  Boshlang’ich  xujjatlardagi  yozuvlarni  qilishda  oddiy  qalamdan 
foydalanish qatiyan man qilinadi.  
Boshlang’ich  xujjatlarninr  bo’sh  satrlari  albatta  chizib  qo’yilran  bo’lishi 
kerak.  Korxonalarda  bosh  buxgalter  bilan  kelishilgan  xolda  boshlang’ich 
xujjatlarga imzo chekish xuquqi berilgan shahsning ro’yxati  tuziladi va bu ro’yxat 
korxona  raxbari  tomonidan  tasdiqlanadi.  Juda  noyob  va  qimmatbaxo  moddiy 
qiymatliklarni  ombordan  chiqarish  uchun  tuziladigan  xo’jatlarga  imzo  chekish 
xuquqiga  ega 
bo’lgan
  shaxslar  soni  juda  xam  qisqartirilgan  bo’lishi  kerak. 
Mashina  o’qiy  oladigan  boshlang’ich  xujjatlarni  tuzish  uchun  javabgar 
bo’lgan
 
izolarning  imzolarini  parollar  yoki  ushbu  shaxsning  imzosini  bir  xilda 
identifikatsiya qilishni ta’minlaydigan  
 avtorlashtirish usullariga almashtirish mumkin. 
 
 Qoidaga ko’ra,  tegishli xollarda ayrim boshlang’ich xujjatlarning shakllari 
ish  qog’ozlari  qat’iy  hisobotdagi  qog’oz  katoriga  kiritilishi  mumkin.  Bunday  ish 
korozlar rakamlash asbobi yoki matbaa usuli bilan rakamlashtirilishi kerak. 
 
Buxgalteriyaga  kelib  tushgan  boshlang’ich  xujjat  shakli  va  mazmuni 
bo’yicha    tekshiriladi.  Boshlang’ich  xujjat  shakli  bo’yicha    tekshirilganda  uning 
to’la  va  to’g’ri    rasmiylashtirish  ganligi  va  rekvizitlarining  to’ldirilganligi 
tekshirish  boshlang’ich  xujjat  mazmuni  bo’yicha    tekshirilganda  esa 
xujjatlashtirilgan  operatsiyaning  qonuniyligi  va  ko’rsatilgan  arining  mantiqiy 
jixatdan bog’liq ligi tekshiriladi. 
 
 Bosh  buxgalterlar  haqidagi  nizomga  kura,  pul  mablar  mol-moddiy  va 
boshqa  moddiy qiymatliklarni qabul qilish saklash va xarajat qilish tartibiga xilof 
bo’lgan
 
operatsiyalar  bo’yicha    boshlang’ich  xujjatlarni  bajarish  va 
rasmiylashtirish man qilingan. Bunday xujjatlar korxonaning buxgalteriga tegishli 
qaror qabul qilishi uchun berishi kerak. 
 
 Ishlangan  boshlang’ich  xujjatlarning  qayta  ishlatish  imkoniyatini  yo’qotish 
maksadida  ularga 
Quyida
gicha  qo’yiladi:  boshlang’ich  xujjat  qo’lda  ishlangan 
bo’lsa,  u  xujjatga  uning  mah’umotlari  hisob  registriga  yozilgan  sana  yozib 
qo’yladi; 
boshlang’ich xujjat hisoblash mashinalarida ishlangan bo’lsa, u xolda xujjatga uni 
ishlagan  javabgar  nazoratchining  shtampi  bosiladn.  Kirim  va  chiqim  kassa 
orderlariga  ilova  qilingan  xamma  xujjatlar  xamda  ish  haqi  hisoblashga  asos 
bo’lgan  xujjatlarda  «olingan»  yoki  «to’langan»  degan  shtamp  bosilishi  yoki  qo’l 
bilan  yozilishi  va  unda  shu  sana  (kun,  oy,  yil)  ko’rsatilishi  kerak.  Buxgalteriya 
hisobida  hisoblash  texnikasi  vositalari  yordamida  ma’lumotlarni  ishlash  uchun 
moslashtirlgan  xujjatlar  qo’llaniladi.  Bunday  xujjatlardan  foydalanishga  ruxsat 
hisoblash . texnikasi vositalarida yaratiladigan magnit lenta va kogozdan yasalgan 
axborot  tashuvchilardagi  xujjatlarga  xuquqiy  kuch  berish  haqadagi  vaqtinchalik 
umumtarmoqq 
ko’rsatmalari 
bilan 
berilgan. 
hisoblash 
mashinalariga 
moslashtirilgan  xujjatlarni  saklash  va  ulardan  foydalanish  bilan  bogliq  bo’lgan 
masalalarni  echishda  hisoblash  texnikasi  vositalari  bilan  yaratilgan  xujjatlarni 
tanlab olish, arxivda saklash uchun qabul qilish va ularni foydalanuvchilarga berish 
haqidagi  qoidaga  asoslaniladi.  Buxgalteriya  hisobida  ayrim  boshlang’ich  xujjatlar 

---

 
93 
kat’iy  hisobotdagi  ish  qog’zlarga  kiruvchi  ish  korozlarda  yaratiladi.  Bu  ish 
qog’ozlar donalab hisobga olinadi. Bunday ish krrozlarda boshlang’ich xujjatlarni 
yaratishdan  maksad  mablarlarning  xarajat  qilinishi  va  mulkning  butligi  ustidan 
nazoratni  kuchaytirishdir.  1qathiy  hisobotdagi  ish  korozlar  moddiy  qiymatliklarni 
tsabul  qilish  yoki  korxona  xududidan  ularni'  chiqarish    (vakolatnoma,  mol-
transport talabnomasi) yoki moddiy qiymatliklarni shaxsiy kishilarga sotish (kirim 
kassa orderi) va ayrim boshqa  operatsiyalarni rasmiylashtirish uchun ishlatiladi. U 
yoki  bu  ish  korozlarni  qat’iy  hisobotdagi  ish  korozlarga  o’tkazish  haqida  tegishli 
yuqori  idoralar  qaror  qabul  qilishi  mumkin.  Bu  ish  korozlarni  hisobga  olish, 
saklash  va  berish  uchun  mashul  shaxe  tayinlanadi.  Ulardan  foydalanuvchi 
mansabdor shaxslar ro’yxati  korxona raxbari tomonidan tasdiklanadi. Korxonaga 
kelayotgan  ish  korozlar  bu  ish  korozlarning  hisobi,  saklanishi  va  berilish  uchun 
mas’ul  shaxs  tomondan  tekshirib  olinadi.  Agar  ish  korozlarning  kamligi 
aniqqlanilsa, u xolda bu haqda dalolatnoma tuziladi. Korxonada kat’iy hisobotdagi 
ish  korozlarning  hisobi  kirim-chiqim  daftarlarida  olib  boriladi.  Korxona 
bo’linmalarining  moddiy  javabgar  shaxslariga  ish  korozlar  talabnoma  bilan 
beriladi.  Ishlatilgan  ish  korozlar  moddiy  javabgar  shaxslar  hisobidan  dalolatnoma 
bilan chiqariladi. 1qathiy hisobotdagi ish korozlar bilan ishlaydigan xar bir moddiy 
javabgar  shaxsga  korxona  buxgalteriyasida  berilgan  va  ishlatilgan  ish  korozlar 
haqidagi  kartochka  —  ma’lumotnoma  olib  boriladi.  Buxgalteriya  hisobini 
avtomatlashtirilgan 
xolda 
yuritish 
asosdari 
(xo’jalik 
operatsiyalarini 
xujjatlashtirish;  hisob  axborotlarini  tizimlashtirish  va  umumlashtirish,  undan 
foydalanish  va  uni  saklash;  xujjatlar  aylanishini  tashkil  qilish  tartibi)  mutasaddi 
idoralar  ishlab  chiqkan  korxonalarni  boshqa  rishni  avtomatlashtirilgan  tizimi 
tarkibi avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobini yaratish va uni qo’llash bo’yicha  
umumtarmoq uslubiy ko’rsatmalarida aniqlangan.