28. Bankning vakillik shaxslari deganda kimlar nazarda tutiladi? 29. Banklarga vasiylik qilish

32. Banklar tomonidan mijozlarga ko‘rsatiladigan asosiy xizmat turlarini
aytib o‘ting.
Banklar tomonidan ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlar tushunchasi, bozor munosabatlari sharoitida ularning zarurligi va huquqiy asoslari.
Tijorat banklari tadbirkorlik faoliyatining sub’ektlari sifatida asosan mamlakat moliya-pul bozorida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga xisob-kitob va boshqa bank xizmatlari ko‘rsatish bilan shug‘ullanadilar. Ayni paytda ular o‘z mijozlariga ko‘rsatiladigan xizmat turlari doirasini kengaytirish, bunday xizmatlar sifatini oshirish, bank xizmati servisi shakllanishi hamda keng rivoj topishidan bevosita manfaatdordirlar. Chunki bunday pullik xizmatlar tijorat banklariga qo‘shimcha daromad olish, ta’minlash, mijozlarni keng jalb etish, bankning ishchanlik obro‘sini ko‘tarish imkonini beradi.
Ikkinchi tomondan olganda, bank qo‘shimcha xizmat turlari kengaytirilishi, ular sifat darajasini yuksaltirilishi bank mijozlari bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar uchun qulaylik tug‘diradi, o‘z muammolarini tez va samarali hal etishlari, tadbirkorlik faoliyati bilan bemalol shug‘ullanishlariga imkon yaratadi. Bular esa mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti sur’atini jadallashtirishi, bozor munosabatlarining zaruriy infratuzilmalari shakllantirilishining asosiy shartlaridan biridir.
Xorijiy bank tizimlari va bank amaliyotini o‘rganish bank-moliya tizimlari mukammal qaror topgan va rivojlangan bozor munosabatlari mavjud mamlakatlarda tijorat banklari tomonidan o‘z mijozlariga bir necha yuzlab turdagi bank xizmatlari ko‘rsatilishidan darak bermoqda.
Mamlakatimizda ham iqtisodiy islohotlarimiz chuqurlashib va rivojlanib borar ekan, bozor tizimi infratuzilmalari asta-sekin vujudga keltirilmoqda, ular tobora sivilizatsiyalashgan qiyofa kasb etmoqda.
Sobiq ittifoq davlati zamonida hukm surgan «Yagona boshqaruv markazi» orqali ma’muriy-buyruqbozlik ish uslublarida idora qilish ham evolyusion tarzda, bosqichma-bosqich barham topmoqda va uning o‘rniga asta-sekin omilkorlik va tashabbusga asoslanuvchi, ko‘proq foyda ko‘rishga yo‘naltirilgan iqtisodiy boshqaruv mexanizmlari joriy qilinmoqda. Tijorat banklarining asosiy faoliyatlariga qo‘shimcha ravishda turli bank servis xizmatlarini ko‘rsata boshlagani va bunday xizmat doirasi kengayib borayotganligi aynan bozor munosabatlari talab hamda tamoyillari joriy etilayotganligi mahsuli sifatida baholanishi kerak.
Bugungi kunda banklar ko‘rsatadigan qo‘shimcha xizmatlarning xuquqiy asoslari yanada kengaytirilishi va mustahkamlanishi, yangi bank xizmatlari ko‘rsatishning xuquqiy bazasi yaratilishi dolzarb bo‘lib turibdi.
O‘zbekiston Respublikasi bank amaliyotini va bank qonunchiligini o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘pgina qo‘shimcha bank xizmatlari xorijiy mamlakatlar tajribasiga asoslangan holda joriy etilmoqda va o‘zining qonunchilik asosiga ega bo‘lmaganligi, qonun xujjatlari bilan yetarli tartibga solinmasdan qo‘llanila boshlaganligi sababli qiyinchilik bilan o‘z o‘rnini topmoqda, bir qator qo‘shimcha muammolar yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda ya’ni, bizning fikrimizcha bank qonunchiligi ayrim hollarda bank amaliyotidan ortda qolmoqda. Bularning barchasi «Bank xuquqi» soxasida ilmiy tadqiqotlarni keskin kuchaytirish, fanning amaliyotdan oldinda yurish tamoyilini ro‘yobga chiqarish zaruratini juda dolzarb qilib qo‘ymoqda.
Xozirgacha o‘tgan davrda mamlakatimizdagi bank tizimini yanada rivojlantirish, bank xizmatlari ko‘rsatish ishini yanada yaxshilash, bank xizmatining mamlakat iqtisodiy xayotidagi mavqei va darajasini oshirish muammolari asosan Respublikamiz Prezidentining Farmonlarida, Hukumat qarorlarida ko‘tarilmoqda hamda ularni hal etish yo‘llari- choralari belgilanmoqda.
Tijorat banklari tomonidan o‘z mijozlariga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlar va ularning umumiy tavsifi. Kafolat (garantiya) ham majburiyatning bajarilishini ta’minlashga qaratalgan chora bo‘lib, Fuqarolik kodeksining 299-moddasiga ko‘ra, «kafolatga binoan bank boshqa kredit muassasasi yoki sug‘urta tashkiloti (grant) boshqa shaxs (prinsipial)ning, iltimosiga ko‘ra kafil o‘z zimmasiga olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq prinsipialning kreditori (benifesiar) pul summasini to‘lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to‘lashi haqida prinsipialga yozma majburiyat beradi».
Kafolat berilganligi uchun prinsipial kafilga haq to‘laydi. Kafolat berilgan kunidan kuchga kiradi va uning o‘zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, kafil tomonidan chaqirib olinishi mumkin emas.
Majburiyat prinsipial tomonidan belgilangan muddatda to‘la yoki qisman ijro etilmagani taqdirda benifitsiar o‘z talablarini zarur hujjatlarni ilova qilgani holda kafilga bildirishi va, majburiyatini bajarishni talab qilishi mumkin. Kafil bunday talab va taqdim etilgan hujjatlar haqida prinsipialni darhol xabardor qilishi, talabni o‘zaro belgilangan muddatlarda ko‘rib chiqishi lozim. Banifitsiar oldida majburiyatni ijro etgan kafil prinsipialga nisbatan regress da’vo qo‘zg‘atishi va ijroning o‘ziga qaytarilishini talab qilishi mumkin.
Kafolat qonunda yoki shartnomada ko‘zda tutilgan asoslarga
ko‘ra bekor bo‘ladi. Jumladan, Fuqarolik kodeksining 309-moddasiga ko‘ra, «kafiliing kafolat bo‘yicha benifitsiar oldidagi majburiyati quyidagi hollarda bekor bo‘ladi:

• 
  kafolat berilgan summa benifitsiarga to‘langanida;
  
• 
  kafolatda belgilangan muddat tamom bo‘lishi bilan;
  
• 
  benifitsiar kafolat bo‘yicha o‘z huquqlaridan voz kechishi va uni kafilga qaytarib berishi oqibatida;
  
• 
  benifitsiar kafilni uning majburiyatlaridan ozod qilishi haqida yozma ariza berish yo‘li bilan kafolat bo‘yicha o‘z huquklaridan voz kechishi oqibatida.
  

O‘zbekiston Respublikasi tergov va sud amaliyotida tijorat banklarining rahbarlari, ayrim mansabdor shaxslarning o‘z xizmat vazifalarini suiste’mol qilib, turli firma va kompaniyalarga g‘ayriqonuniy kafolat berish hollari uchrab turibdi. Bunday hollarda mansabdor shaxs sodir etgan jinoyat tufayli qonunga xilof tarzda berilgan kafillik uchun bank majburiyatni o‘tash burchidan ozod etilmog‘i lozim.
Sug‘urta - inson faoliyatining turli sohalarida sodir bo‘ladigan tabiiy ofatlar, favqulodda hodisalar va boshqa voqealar natijasida yetkazilgan zarar hamda talofatlarni jismoniy va yuridik shaxslar to‘lagan sug‘urta badallari (sug‘urta puli)dan hosil qilinadigan pul fondlari hisobidan to‘liq yoki qisman qoplash yo‘li bilan jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlari sug‘urtalanishini ta’minlashga doir munosabatlar demaqdir.
Ma’lumki, har bir mulkdor yoki mulkni saqlovchi uning to‘la saqlanishidan manfaatdor bo‘lib, bu manfaatdorlik darajasi mulk qiymatiga mutanosib hisoblanadi. Omonatchilar mablag‘lariga jamlovchi va saqlovchi bank muasasalari ham bu mablag‘larni turli tasodifiy hodisalar: tabiiy ofat, yong‘in, bosqinchilik, xodimlar xatosi yoki suiiste’mollaridan himoya qilinishidan bevosita manfaatdordir. Bankning barqaror faoliyat yuritishi, turli tasodifiy hodisalardan himoya qilinishidan bevosita manfaatdordir. Banknint barqaror faoliyat yuritishi, turli tasodifiy hodisalardan ximoyalanishi usullaridan biri ishonchli hamda malakali sug‘urta kompaniyalari tomonidan sug‘urtalanishidir. Sug‘urtalash mexanizmi bank faoliyati davomida yuz berishi mumkin bo‘lgan tasodifiy hodisalar uchun butun mas’uliyatni sug‘urtalovchi zimmasiga yuklash imkonini beradi.
Bugunga kunda banklar tomonidan o‘z mol-mulklari (binolar, xonalar, avtotransport vositalari, elekgron-hisoblash texnikalari (kompyuterlar) va boshqa mulklar), kassadaga naqd pullar, bankda saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar, bank garovga olgan ashyolar, inkassatsiya xizmatini va boshqa ob’ektlarni sug‘urtalash tobora keng tarqalib bormoqda.
Fuqarolik kodeksining 915-moddasida mulkiy sug‘urta shartnomasi tarifi berilgan. Unga ko‘ra, mulkiy sug‘urta shartnomasiga muvofiq bir taraf (sug‘urtalovchi) shartnomada shartlashilgan haq (sug‘urta mukofoti) evaziga shartnomada nazarda tutilgan voqea (sug‘urta hodisasi) sodir bo‘lganda boshqa tarafga (sug‘urta qildiruvchiga) yoki shartnoma qaysi shaxsning foydasiga tuzilgan bo‘lsa, o‘sha shaxsga (naf oluvchiga), bu hodisa oqibatida sug‘urtalangan mulkka yetkazilgan zararni yoxud sug‘urtalanuvchining boshqa mulkiy manfaatlari bilan bog‘liq zararni shartnomada belgilangan summa (sug‘urta puli) doirasida to‘lash (sug‘urta tovoni to‘lash) majburiyatini oladi.
Sug‘urtalash qoidalari odatda sug‘urta kompaniyalari tomonidan o‘z mijozlariga taqdim etiladi hamda bu qoidalarda sug‘urta shartnomasi mazmuniga oid barcha talablar nazarda tutiladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanib, Adliya vazirligi tomonidan 1997 yil 29 aprelda 35-tartib raqami bilan qayd etilgan “Garovga qo‘yilgan mulklarni majburiy sug‘urtalash yuzasidan yo‘riqnoma”da sug‘urtalanuvchi va sug‘urtalovchining o‘zaro xuquqlari hamda majburiyatlari, sug‘urtalovchi javobgarligining yuz bershi shartlari, xajmi, zarar o‘rnini qoplab berish tartiblari va boshqa holatlar aniq belgilab qo‘yilgan.
Bank faoliyatida, ayniqsa, olingan kreditning qaytarilishini sug‘urtalash muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, kreditning qaytarilishini ta’minlash paytida mijozlar tomonidan bunday kreditlarni qaytarilishini ta’minlash maqsadida sug‘urtalashni amalga oshirilishiga erishish banklarning muhim vazifalaridan biri sanalada. Bunday sug‘urtaga oid nazariy va amaliy masalalar matbuotda yoritib borilmoqda.¹
Lizing xizmati (moliya ijarasi) bozor infratuzilmalarining tarkibiy elementlaridan biri bo‘lib, kapital oborotini tezlashtirish, foydani olish, ishlab chiqishni rivojlantirishga xizmat qiluvchi muhim omillardan hisoblanadi. Mutaxassislarning guvohlik berishlaricha, g‘arb mamlakatlari tomonidan investitsiya maqsadlarida sarflanadigan mablag‘larning 36 foizi lizing (moliyaviy ijara) hisoblanar ekan²
Mamlakatimizda moliya bozorining rivojlanishi bilan lizing xizmati ham keng yo‘lga qo‘yila boshlandi va natijada korxonalar uning yordamida yirik iqtisodiy loyihalarni ro‘yobga chiqarish imkoniyatini, banklar esa vaqtincha bo‘sh mablag‘larini muomalaga kiritib foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Hozirga paytda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni va “Lizing to‘g‘risida”gi qonun boshqa qonunlar lizingini huquqiy asosi sanaladi.
Fuqarolik kodeksining 587-moddasiga ko‘ra, «Lizing shartnomasi bo‘yicha lizing beruvchi (ijaraga beruvchi) bir taraf lizing oluvchi (ijaraga oluvchi) ikkinchi tarafning topshirig‘iga binoan ishlab chiqaruvchi (yutuvchi) uchinchi taraf bilan undan o‘z mablag‘i hisobiga lizing oluvchi uchun mol-mulk sotib olish haqida kelishish majburiyatini oladi, lizing oluvchi esa buning uchun lizing beruvchiga lizing to‘lovlarini to‘lash majburiyatini oladi».
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1997 yil 29 martda tasdiqlangan «O‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini o‘gkazish tartibi»gamuvofiq lizing shartnomasi moliyaviy barqaror (ishonchli) yuridik shaxslar bilan qo‘yilayotgan mablag‘larning qaytarilishini ta’minlash, muddatlilik, xaq olinishi tamoyillariga amal
qilingan holda tuzilishi, lizing oluvchi lizing ob’ekti bo‘lgan mulkni shartnoma muddati tugagach yoki muddatidan oldin sotib olishi mumkinligi nazarda tutilishi kerak.
Shuningdek, ushbu “Tartib”da lizing ob’ektlari, uning sub’ektlari doirasi ham belgilab ko‘yilgan.
Lizing shartnomasi tuzish quyidaga bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
-Bank tomonidan lizing berilishi haqida arizaning qabul
qilinishi va lizing oluvchi bilan muzokaralar olib borish;
-Lizing oluvchining moliyaviy barqarorligi to‘lovga qobiliyatliligi haqida xulosa va u ilgari surayotgan loyiha samaradorligini aniqlash;
-Lizing shartnomasini tayyorlash va tuzish;
-Sotuvchiga mulkni tayyorlash va jo‘natish haqida buyurtma yuborish;
-Lizing predmetini olish-sotish shartnomasini tuzish;
-Lizingga olingan uskunalarni o‘rnatish va undan foydalanishni boshlash;
-Lizing oluvchi bilan sug‘urta kompaniyasi o‘rtasida lizing ob’ekti bo‘lgan uskunani sug‘urtalash to‘g‘risida shartnoma tuzish.
Ushbu harakatlarning amalga oshirilish tartiblari tomonlar o‘rtasida tuzilgan, shartnomada me’yoriy hujjatlar asosida belgilab ko‘yilgan.
Lizing shartnomasi qatnashchisi bo‘lgan liziig beruvchi, lizing oluvchi, sotuvchilarning o‘zaro huquqlari va majburiyatlari Fuqarolik kodeksining 590-599-moddalarida, “Lizing to‘g‘risida”gi qonun, «O‘zbekisgon Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini amalga opshrish tartibi» va tomonlar o‘rtasida tuzilgan shartnomada belgilab qo‘yilgan.
Tijorat banklari amaliyotida lizing operatsiyalarining amalga oshirilish tajribalari, bu operatsiyalarni amalga oshirish mexanizmlari hamda ularni takomillashtirish yo‘llari to‘g‘risida matbuotda bir qator ilmiy maqolalar e’lon qilingan.³Lizing operatsiyalaridan keng foydalanish mamlakatimiz iqgisodiy taraqqiyotini tezlashtirishning muhim shartidir.

1^ М. Мирсодиков. “Кредитнинг қайтарилиши юзасидан қарздор жавобгарлигини сугурталаниши”. “Частная собственность”, 1998 г., №4.

2^ Х. Нормуродов. “Лизинг выгодно банку и предпринимателю”. «Банковские ведомости» хафтаномаси. 1997 йил 25-26 сон.

3^ Қаранг: Е. Мезенцев. «Лизинговая операция и этапы ее проведения», «Банковские ведомости» хафтаномаси, 1997 йил, 34-сон; Е. Мезенцев, Д. Жолдасова. «Анализ кредитоспособности лизингополучателя». «Банковские ведомости», 1997 йил, 35-сон. Х. Нурмуратов. «Лизинг: выгодно и банку и предпринимателю». «Банковские ведомости» хафтаномаси, 1997 йил, 25-26 сон ва бош?алар.