|
1-topshiriq yuzasidan ma’lumot: Dengiz va okeanlarning maydoni quruqlikka nisbatan 2,4 marta ko`p. Dengiz va okeanlarda murakkab geologik jarayonilar sodir bo`lib, bunda qirg’oqlar yemiriladi, cho`kindilar to`planadi va ulardan turli cho`kindi tog’ jinslari paydo bo’ladi. Bu jarayonilar sohilga yaqin, chuqurligi 200 m gacha bo`lgan shelyf qismida yuzaga kelib, quruqlikni hamma tomondan o’rab turadi. Shelyf maydoni dengiz va okean maydonining 7,6% ini tashkil qiladi.
Chuqurlik 200 m dan 2000 m gacha bo`lsa materik yonbag’ir, 2000-6000 m gacha okean tubi, 6000 m dan chuqur bo`lsa suvli cho`kmalar hosil bo`ladi.
Dengiz va okeanlarda shamol ta`sirida to`lqinlar yuzaga keladi, qirg’oqqa urilib, tog’ jinslarini yemiradi, yuvib ketadi va keltirilgan maxsulotlarni yotqizib, qirg’oqni o`stiradi. Dengiz to`lqini chuqurlikka tushgan sari susaya boradi va 200 m da mutlaqo sezilmaydi.
Dengiz to`lqinlari juda katta kuch bilan sohil va kirg’oqlarga uriladi. Qora dengiz qirg’oqlariuning kuchi 7,2 t/m2, Shimoliy Shotlandiyada 30,5 t/m2 ga etgani qayt qilingan. kuchli bo’ron bo`lgan paytlarda to`lqin og’irligi 30-40 t keladigan harsangtoshni sohildan 10-20 m. nariga surib yuboradi. Tik qoyalarda urilgan to`lqin 20 metr balandlikka ko`tarilib, yana qaytib ketdi.
Dengiz qirg’oqlari to`lqin ta`siri natijasida bir necha sm. dan bir necha metrgacha yemirilishi mumkin. Masalan, Odessada 1,5-2 mln. yil, Sochida 2 mln.yil, Azov dengizi sohilida 12 mln. yilgacha yemiriladi.
Dengiz qirg’oqlarning to`lqin ta`sirida tez yoki sekin yemirilishi sohilni tashkil etgan tog’ jinslari tarkibiga ham bog’liq. Tub tog’ jinslari (granit, gneys, ba’zalt, marmar) sekin, yumshoq jinslar (qumloq, qumoq va gil tuproqlar, qum, ohaktosh) juda tez yemiriladi.
Tog’ jinslarining qatlamlanishi va qirg’oqda joylanishi ham to`lqinlarning ta`siriga ozmi-ko`pmi qarshilik ko’rsatadi. Agar sohildagi qatlamlar quruqlikka tomon nishab bo`lsa sekin yemiriladi. Ayniqsa gorizontal holda joylashgan qatlamlardan tuzilgan sohilning yuvilishi sekin boradi. Dengiz qirg’oqlarining to`lqin ta`sirida yemirilishi abraziya jarayonii deb ataladi.
Abrazatsiya jarayonii ta`sirida dengiz sohilining ko’rinishi har xil, ayrim hollarda egri-bugri va ba`zi hollarda muntazam tekis bo`lishi mumkin.
Oy bilan yerning o`zaro tortishishidan har 6 soat 12 minutda suv ko`tarilibpasayib turadi. Bu ham o`z navbatida sohilning yuvilishiga olib keladi. Dengiz, ko`l va okeanlardagi suv tinch turganda uning tarkibidagi loyqa asta-sekin cho`ka boshlaydi, yirikroq zarralar tez va sohilga yaqinroq joyda borib cho`kadi. Dengiz va okeanlarda daryo suvlarida oqib kelgan eng mayda zarralar qirg’oqdan o’nlab va yuzlab kilometr masofaga oqib ketadi va suv tagiga cho`kadi. Bu cho`kish jarayonii asrlar va million yillar davomida to`xtovsiz yuz berib turadi. Natijada suv tagida cho`kindilar qatlami qavat-qavat bo`lib to`plana boshlaydi. Qirg’oqqa yaqin joyda shag’al va qum qatlamlari, materik yonbag’rida esa gil hosil bo`ladi. Qirg’oqdan uzoqlashgan sari mayda qum qatlamlari gil va organik maxsulotlar bilan aralashadi. Qum va gilga ko`pincha ohak va juda mayda slyuda zarralari aralashib ketadi.
Cho`kindilar qatlami vaqt o`tishi bilan hosil bo`layotgan yangi cho`kindilar og’irligi ta`sirida zichlashadi va siqilib tarkibidagi suvni yo’qotadi.
Bu jarayonining uzoq vaqt davom etishi, keyinchalik tarkibida turli erigan tuzlar bo`lgan suvlarning singishi natijasida cho`kindi zarralari zichlashib, tuzlar yordamida bir-biriga yopishib, sementlanadi. Shu yo’l bilan turli qattiqlikdagi gilli yoki ohakli qumtoshlar, gilli slanetslar vujudga keladi.
Qatlamni yuqoridan va pastdan chegaralab turuvchi ikki tekislikning o`rtasidagi eng qisqa masofa uning qalinligi deb ataladi.
Ba`zi bir qatlamlarning qalinligi ancha masofaga o`zgarmasdan davom etadi, boshqa qatlamlarning qalinligi esa shu masofada o`zgarib kengayish va siqilish hosil qiladi. Ayrim qatlamlar ikki tomonga tobora yubqalanib borib, oxiri yo’qalib ularni usti va ostidan chegaralab turgan tekisliklar bir - biri bilan qo`shilib qoladi. Bu xildagi qatlamlar linza shaklli qatlam deyiladi. Qatlamning (ohaktosh, gil yoki qumtosh qatlamining) ostidagi qatlamuning zamini, ustidagi qatlam esa tomi deb ataladi.
Cho`kindi jinslardan tarkib topgan jarlikning yoki daryo vodiylarining yonbag’irlarida qatlamlar juda yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Ayniqsa, qatlamlarning qavatlanishi, ya`ni yupqa va qalin qavatlarning o`zaro almashishini ko`zatish mumkin.
Jarlikda yoki tog’ yonbag’irlarida va daryo vodiylarida lyossimon jinslar ostidan tog’ jinslarini ko`rinib turgan joylarini ochilma yoki ochilish joyi deyiladi. Qirg’oq qoyalari, qoyatoshlar va tikka yonbag’irliklar ko`pincha yaxlit ochilmalarni hosil qiladi.
Dengiz yotqiziqlarining qurilish xossalari ularning paydo bo`lish sharoiti bilan chambarchas bog’liqdir. Masalan, chuqur suv cho`kmasi yoki okean tubida paydo bo`lgan yotqiziqlar shel’f qismida nisbatan bir xil mineral tarkibi, qalinligi, xususiyati bilan ajralib turadi. Shel’f qismidagi yotqiziqlar kichik oraliqda ham o`zgarada. Hozirgi qatlamda yer yuzasiga chiqib qolgan kadimiy dengiz yotqiziqlari imorat va inshootlar uchun yaxshi poydevor vazifasini o`taydi. Lekin bunday yotqiziqlar tarkibida uchraydigan slyuda, pirit minerallari va suvda tez yeruvchi tuzlar inshootlar mustaxkamligiga salbiy ta`sir etishi mumkin.
Okeon va dengizlarning geologik ishi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
