|
Sement shan’ı. (gardi). Quramındag’ı ortasha 14-15% K2O, sonın’day, 19% CaO, 3-4% Mg O ha’m Na2 O tutadı.
5. Kaliyli to’ginlerdin’ topıraq penen o’zara ta’siri
Ma’lim bolg’anınday, barlıq kaliyli to’ginler suwda jaqsı eriydi. Topıraqqa kiritilgende olar tez eriydi ha’m TSKdag’ı kolloid bo’leksheleri menen almasılatug’ın ha’m almasılmaytug’ın ta’rizde ta’sirlesedi. Kaliydin’ topıraqta almasılmaytug’ın halatda jutılıwı to’gin isletilgenen keyin 24 saat o’tken son’ tamamlanıwı ha’m bunda to’gindi isletiw mu’ddeti ha’mde shuqırlıg’ı a’hmiyetsiz ekenligi anıqlang’an.
Kaliydin’ karbonatlı topıraqlarda fizika-ximiyalıq usılda sin’diriliwin a’piwayı ko’riniste to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin:
(TSK) Ca + 2KCl = (TSK)2 K + CaCl2.
Kaliy kationları topıraqqa almasılıwshan’ ta’rizde jutılg’anda, o’zine ekvivalent mug’darında H+ Al3+ Ca2+ Mg2+ ha’m basqa kationlardı sıg’ıp shıg’aradı ha’m bul protsess o’z na’wbetinde o’simliklerdin’ o’siwi ha’m rawajlanıwına ta’sir ko’rsetedi.
O’z quramına qaray barlıq kaliyli to’ginler fizalogiyalıq ta’repten qıshqılt esaplanadı, sebebi to’ginler quramındaqı Cl- ha’m SO2-4 anionlarına salıstırmalı K+ o’simlikler ta’repinen tez jutıladı ha’m topıraq eritpesinde xlorid yaki sulfat kislota payda boladı.
Kaliydin’ almasılmastan (fiksatsiyalanıp) jutılıwı tu’rli topıraqlarda tu’rlishe boladı, ju’da’ ko’p mug’dardı (kiritilgen to’ginlerdin’ 80%ke jaqını) payda etedi. Kaliydin’ fiksatsiyalang’an kationları o’simliklerdin’ o’zlestiriwi ushın jaramsız bolıp, ayrım hallarda azıqlanıw protsesslerına keri ta’sir ko’rsetedi.
Kaliydin’ topıraqda almaspastan jutılıwı u’sh qabatlı, iyiliwshen’ pa’njere payda qılatug’ın montmorillonit toparının’ ılaylı minerallarg’a ha’m gidroslyudalar toparı minerallarına ta’n.
Bul minerallar qatlamlar arasına kirip qalg’ankationla topırag’ının’ qurıwı protsessinde bekkem ornasıp, tetraedrik qatlamlar arasında qalıp ketedi. Topıraqlardın’ qurıwı, a’sirese, geyde qurıp, geyde ıg’allanıwı kaliydin’ fiksatsiyalanıwı ku’sheyttiriledi. Sol sebebdenkaliyli to’ginlerditopıraqtın’ ju’da’ teren’ qatlamlarına kiritiw kerek. Karbonatı ko’p topıraqlarda da fiksatsiyalang’an kaliydin’ o’simlikler ta’repinen o’zlestiretug’ı halatqa o’tiwi ju’da’ qıyın keshedi. Bul tikkeley shirindinin’ topıraq kolloidları o’zine ta’n juqa perde menen orap alıwshı ha’m onı kaliyli minerallardın’ kristall pa’njerelerinen shıg’ıp ketiwine jol qoymawı menen baylanıslı.
Turaqlı tu’rde joqarı mug’darda kaliyli to’ginler salınatug’ın topıraqlarda fiksatsiyalanatug’ın kaliy menen bir qatarda ha’reketshen’ kaliydin’ mug’darı da artıp baradı.
Kaliydin’ TSK menen ta’sirlesiwi ta’biyatınan topıraq profili boylap ju’da’ a’sten jıljıwı gu’zetildi. Orta ha’m awır mexanikalıq quramlı topıraqlarda a’dedte kaliy 0-60 sm den to’menge juwıladı, tamırdın’ tiykarg’ı bo’legi tarqalatug’ın qatlamlarda uzaq ketbeydi.
A’ste jıljıwdı esapqa alıp, kaliyli to’ginlerdi topıraqtın’ ju’ze qatlamlarına kiritbew kerek.
6. Kaliyli to’ginlerdi isletiw
Kaliyli to’ginler normasın belgilewde topıraqlardın’ mexanikalıq quramı, quramındag’ı ha’reketshen’ kaliy mug’darı, ıg’allanıw da’rejesi, eginnin’ biologik qa’siyetleri ha’mde rejelestirilgen o’nim esapqa alınadı.
Orta ha’m awır mexanikalıq quramlı topıraqlarda kaliyli to’ginlerdin’ jıllıq normasın tolıg’ı menen gu’zgi shu’digar astına kiritiledi. Bunda to’gin topıraqtın’ o’simlikler tamır sistemasının’ tiykarg’ı bo’limi rawajlang’an, ıg’al menen jaqsı ta’miyinlengen qatlamlarg’a tu’sedi ha’m onnan o’simlikler ulıwma paydalanadı.
Oraylıq Aziya topıraqlarında, a’sirese, paxta jetistiretug’ın maydanlarda, kaliyli to’ginlerdi isletiwdin’ a’hmiyeti u’lken. G’awasha azotlı ha’m fosforlı to’ginler fonında kaliyli to’ginlerge ku’shli talap seziledi. Boz topıraqlarda kaliyli to’ginler esabına ortasha 3,8-4,8 s qosımsha paxta o’nimin alıw mu’mkin. Biraq qosımsha o’nim mug’darı ko’p ta’repten topıraqlardın’ almasıwshı kaliy menen ta’miyinleniw da’rejesine baylanıslı.
Kaliyli to’ginler azotlı ha’m fosforlı to’ginler menen birgelikte isletiletug’ın joqarı na’tiyje beredi, sebebi fosforlı to’ginler quramındag’ı kaltsiy kaliydin’ ayırım waqıtlardag’ı jaman ta’sirin qırqadı. Kaliyli to’ginler jıllıq normasının’ tiykarg’ı bo’limi gu’zgi shu’digar astına kiritiledi. Gu’zde isletilgen kaliyli to’ginler quramındag’ı xlor jawın-shashınlar ta’sirinde o’simliklerdin’ tamır sisteması tarqalatug’ın bo’liminen to’menge juwıp ketedi. Respublikamızda paxta ha’m basqa ayırım texnikalıq eginlerge belgilengen kaliy normasının’ 50% qosımsha azıqlandırıw sıpatında isletiledi.
Ayg’abag’ar, temeki, baw baqsha eginleri, la’blebi, ot-jemlik tamırmiyweler, kartoshka, ko’k massa ushın jetistiriletug’ın eginler ha’m miyweli terekler kaliyge ju’da’ talapshan’ o’simlikler qatarına kiredi. Temeki, tok, miyweli ha’m sitrus terekleri, ko’pshilik baw baqsha eginleri, grechixa, kartoshka, zıg’ır, da’rilik ha’m efir maylı o’simlikler quramında xlor tutpag’an kaliyli to’ginlerdi jaqsı ko’rmeydi.
Da’nli eginler, tamırmiyweler ha’m basqa bir qatar eginler kaliyli to’gin tu’rine itibarsız bolıp, quramında xlor tutqan kaliyli to’ginler isletilgende de o’nim mug’darı artadı. La’blebi ushın quramında natriy tutqan kaliyli to’ginler paydalı esaplanadı ha’m bul maqsette silvint ha’m kainit uqsag’an tabiyiy duzlardı da isletiw mu’mkin.
Xlorg’a sezgir o’simliklerge, ma’selen, kartoshka, kaliy sulfat, kalimag yamasa kaliyli-magniyli konsentratlardı isletiw lazım. Kaliy duzı yamasa kainitti bul o’simlikke qollap bolmaydı.
Ha’zirgi ku’nde topıraqqa kiritilgen kaliydin’ 50-60% birinshi jılda egiletug’ın egin ta’repinen o’zlestiriledi degen pikir bar.
Ko’p jıllıq ta’jiriybeler tiykarında bir ga maydang’a 100 kg K2O kiritilgende, da’nli eginlerden 0,2-0,3 t, kartoshkadan 2,0-3,3 t, la’blebiden 3,5-4,0 t, paxtadan 0,1-0,2 t, zıg’ır talshıg’ınan 0,1-0,15 t qosımsha o’nim alıw mu’mkinligi anıqlang’an.
Bilimin’izdi sınap ko’rin’
Kaliydin’ o’simlikler o’mirinde a’hmiyeti tuwrısında ne bilesiz?
Topıraqqa kaliy qanday ko’rinislerde ushıraydı?
Kaliy xlorid to’ginin alıw usılların aytıp berin’.
Ta’biyiy kaliyli duzlar tuwrısında neler bilesiz?
Kaliyli to’ginlerdin’ topıraq penen ta’sirlesiwin tu’sindirin’.
Do'stlaringiz bilan baham: |
