22-mavzu: orqa miya fiziologiyasi. Reja

Orqa miyaning asosiy o’tkazuvchi yo’llari
Jadval 5.2

O’tkazuvchi yo’llar.	Orqa miya ustuni	Fiziologik ahamiyati.
A) Ko’tariluvchi (sezuvchi) yo’llar-tutamlar.
1.Goll tutami	Orqa	Taktik sezgi, tananing fazodagi holatini sezish, tebranishni sezish.
2.Burdax tutami	Orqa	Shuning o’zi.
3.Dorsolaterial	Yon	Og’riqni va haroratni sezish.
4.Fleksni tutami	Yon	Proprioretseptorlardan va terining bosimini va tegishni sezuvchi retseptorlardan impulslarni o’tkazish.
5.Govers tutami	Yon	Shuning o’zi.
6.Dorsal spinotalamus	Yon	Og’riqni va haroratni sezish.
7.Spinotental	Yon	Aniq emas.
8.Ventral spinotalamik	Yon	Taktil sezgi.
B) Tushuvchi (harakatlantiruvchi) yo’llar- traktlar.
1.Latiral, partinospinal (piramida yo’li	Yon	Ihtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi impulslarni muskullarga o’tkazish.
2.Rubrospinal (Monokov)	Yon	Skelet muskullarning tonusini saqlab turuvchi impulslarni o’tkazish
3.Dorsal vestibulaspinal	Yon	Muvozanat va vaziyat saqlanishini ta’minlovchi impulslarni o’tkazish.
4.Retikulospinal	Oldingi	Skelet muskullarini tonusini saqlash, vegetativ markazlar xolatini va muskul yoylarini sezgirligini boshqarishda ishtirok etadigan impulslarni o’tkazish.
5.Ventral vestibula-spinal	Oldingi	Vaziyat va muvozanatni saqlashni ta’minlovchi impulslarni o’tkazish.
6.Tekto-spinal	Oldingi	Birlamchi ko’ruv va eshituvchi reflekslarining yuzaga chiqishini ta’minlovchi impulslar o’tkazish.

Spinotalamik yo’llar og’riq, harorat, taktil sezgilarni shakllaydigan impulslarni o’tkazadi. Ular orqa miyaga o’tish bilan yoki bir nechta sigmentga ko’tarilgandan keyin, qarshi tomonga o’tadi.

Orqa miyani miyacha bilan bog’laydigan Feleksik va Govers tutamlari impulslarni o’ta tezlikda (120m/s) o’tkazadigan tolalardan tashkil topgan. Ulardan asosan muskul va paylarning proprioretsetseptorlardan muskul tonusi, vaziyat va muvozanatni, harakatlarni bajarish uchun zarur bo’lgan impulslar o’tadi.
Orqa miyaning ko’ndalangiga to’la kesilishi sut emizuvchi hayvonlarda juda og’ir ahvolga spinal karaxtlik rivojlanishiga olib keladi. Orqa miyaning qirqilgan joyi ostidagi sigmentlar nervlaydigan tana qismlarida lahzada ixtiyoriy harakatlar umrbod yo’qoladi. Bu sohalarda sezgilar ham butunlay yo’qolib, aslo tiklanmaydi. Qirqilgandan so’ng ma’lum vaqt davomida pastgi sigmentlardagi markazlar yuzaga chiqaradigan somatik va vegetativ reflekslar yo’qoladi. 1-2 oy davomida tananing shikastlangan sohasida teri qurib qizarib ketadi, harorati ko’tariladi, chunki tomir va bezlariga simpatik markazlari ta’siri susayadi, qon tomirlar kengayadi, ter ajralish kamayadi. Tananing katta sohasida qon tomirlarning birdan kengayishi arterial qon bosimining havfli darajada pasayishiga sabab bo’lishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan orqa miyaning qirqilgan joyidan pastki qismida reflekslar asli xoliga kela boshlaydi. Pay reflekslari paydo bo’ladi, qon tomirlar tonusi tiklanadi.
Spinal karaxtlikning og’irligi va davomiyligi hayvonlarning qanchalik rivojlanishiga bog’liq. Baqada bu holat faqat bir necha minut davom etsa, primatlarda hafta va oylargacha cho’ziladi.
Orqa miyaning yarim ko’ndalangiga kesilsa, kesilgan tomondagi muskullar shol bo’ladi, muskul holatini va og’irligini sezish buziladi, qon tomirlar ham shol bo’lib kengayib ketadi. Qarama-qarshi tomondagi muskullarning ixtiyoriy haraktlari saqlanib qoladi, muskul holatini sezish ham buzilmaydi, ammo og’riqni va haroratni sezish yo’qoladi.
Taktil sezgi tanani har tomondan ham sal pasayadi. Bu alomatlar yig’indisi Broun-Senar sindrom deyiladi.