21-ma’ruza: rentgen spektrlari reja

U

a

 

—  tezlashtiruvchi 

---

kuchlanish, 

W

in

 —  suvli  sovutish  tizimiga  kirish  nayi, 

W

out

 —  выпуск  suvli 

sovutish tizimidan chiqish nayi 

 

 

 

 

 

Tormozlanish rentgen nurlanishi

 

Agar  katod  va  anod  o‘rtasidagi 

U

ka

 

kuchlanish  anod  materiali  atomining 

kritik  kuchlanishi 

U

kr

  dan  kichik  bo‘lsa 

U

ka

  <  U

kr 

, 

elektron  anod  materiali 

atomlarining  elektrostatik  maydoni  bilan  o‘zaro  ta’siri  natijasida  o‘z  tezligini 

keskin  kamaytiradi.  Ular  o‘z  kinetik  energiyasining  bir  qismini  yo‘qotadilar,  bu 

energiya  esa  rentgen  nurlarini  hosil  qilish  uchun  sarf  bo‘ladi  va  bu  nurlanish 

tormozlanish  rentgen  nurlanish 

deb  ataladi.  Shu  bilan  birga,  elektronlarning 

kinetik  energiyasining  katta  qismi  (98%  ga  yaqin)  atomlarga  issiqlik  sifatida 

uzatiladi va kinetik energiyaning faqat  2% rentgen nurlari hosil uchun sarf bo‘ladi. 

Vilgelm Konrad Rentgen

 

---

 

Xarakteristik rentgen nurlanish

 

Agar  katod  va  anod  o‘rtasidagi 

U

ka

 

kuchlanish  anod  materiali  atomining 

kritik kuchlanishi 

U

kr

 dan katta bo‘lsa 

U

ka

 > U

kr 

, 

elektronning kinetik energiyasi 

etarlicha  katta  bo‘ladi  va  shuning  uchun  bu  elektron  rentgen  nurlari  hosil  qilish 

bilan  birga  o‘zining  kinetik  energiyasini  anod  materiali  atomlari  elektron 

qobiqlarida  joylashgan  elektronga  ham  berishi  mumkin.  Berilayotgan  kinetik 

energiya  atomdagi  elektronning  bog‘lanish  energiyasidan  katta  bo‘lsa,  elektron 

qobiqdagi  bitta  elektronning  urib  chiqarilishiga  ya’ni  ionlashishga  sabab  bo‘ladi. 

Shundan so‘ng atomning elektron qobig‘idan urib chiqarilgan elektronning bo‘sh 

qolgan  o‘rniga  energiyasi  yuqori  bo‘lgan  yuqori  sath  elektroni  kelib  tushadi  va 

tushgan  elektron  o‘zidan  rentgen  nurini  chiqaradi.  Bunday  rentgen  nurlari 

xarakteristik rentgen nurlari

 deyiladi. 

---

 

 

Xarakteristik  rentgen  nurlanishi  spektrlarining  asosiy  xususiyatlari 

quyidagilar: 

1.

 

Spektral  chiziqlari  soni  o‘nlab  chiziqlar  kuzatilishi  mumkin  bo‘lgan  optik 

spektrlardan farqli o‘laroq kamdir. 

2.

 

Spektral  chiziqlarning  joylashuvi  anod  materiali  turiga  bog‘liq.  Shu  bilan 

birga  har  bir  element  erkin  holatda  yoki  kimyoviy  birikmaning  tarkibida 

bo‘lishidan qat'i nazar, o‘ziga xos spektrni beradi. Bunda rentgen spektrlarini 

optik spektrlardan farqlash mumkin. 

3.

 

Engil  atomlardan  og‘ir  atomlarga  qarab  qisqa  to‘lqin  uzunlikli  spektral 

chiziqlar  monoton  siljib  boradi.  Rentgen  spektrlarida  optik  spektrlarda 

kuzatilishi mumkin bo‘lgan davriylikni ko‘rish qiyin. 

---

4.

 

Spektral  chiziqlar  K,  L,  M,…  harflari  bilan  belgilangan  seriyalarni  yuzaga 

keltiradi.  Seriya  nomi  elektron  o‘tishi  kerak  bo‘lgan  elektron  qobiqni 

bildiradi. K-qatlam eng qisqa to‘lqin uzunliklidir.