2021 Ўзбекистон маданияти ва санъати тарихи

Ўрта Осиёнинг илк урта асрлар даври маданияти ва санъати


Асосий саволлар:

1. 
   Ўрта Осиёнинг илк урта асрлар даври маданиятининг урганилиши.
   
2. 
   Ўрта Осиёда урбанизацион этно-демографик таракиётларнинг кучайиши.
   
3. 
   Шахарсозлик ва меъморчилик
   
4. 
   Ёзув ва диний дунёкарашнинг маданият ва санъатдаги урни.
   

Таянч суз ва иборалар: урбанизацион этно-демографик, Шахарсозлик ва меъморчилик , Ёзув ва диний


Дарснинг максади: Ўрта Осиёнинг илк урта асрлар даври маданияти ва санъати хакида маълумот бериш.

Ашина уруғидан бўлган Асан (Асян), Шад, Туу (460-545) лар туркий қабилалар иттифоқига асос соладилар. Туунинг ўғли Бумин (бу туркча номи, хитойча Тумин) ўзига теле қабиласини бўйсундиради. Эндиликда анча мустаҳкамланган бу қабилалар иттифоқи ўзлари қарам бўлиб турган жужанлардан халос бўлиш йўлини қидиришади. 545 йил Хитойдаги Ғарбий Вей императори Ван-ди Ашин уруғи бошлиғи Буминга дўстона муносабат ўрнатиш учун элчи юборади. Ғарбий Вей давлатининг асосчилари асли туркий қабилалардан бўлиб (386-558) Хитойнинг шимолида ўз давлатларини барпо қилиб, бутунлай хитойлашиб кетган эдилар. Туркийлар уларни Тўба ёки Табғач давлати деб юритганлар. Манбаларда берилишича, Бумин Вей давлати билан иттифоқдош бўлиб, улардан жужанларга қарши курашда ёрдам олиши мумкинлигига умид қилади. Бумин жужан хони Айнағайга унинг қизига уйланмоқлиги тўғрисида совчи юборади. Бу таклиф Бумин томонидан атайлаб низо чиқиши учун қилинган бўлиб, Айнағай Буминга: “Ҳа, темир эритувчим, менга бундай таклифни киритишга қандай журъат этдинг?” деб жавоб беради. Бу ҳолат икки ўртада жанг бошланишига бир баҳона бўлди. Бумин шу жавобдан сўнг курашни бошлаб юборади ва 551 йили Марказий Осиёдаги энг кучли бўлган жужанлар хонини мағлуб этади. Ўша йили Бумин янги давлат-Туркий ҳоқонликка (551-744) асос солади.

Тинч океани соҳилидан то Қора денгиз соҳилигача чўзилган бу улкан давлат Эронга қарши ҳарбий ҳаракатларни бошлаб юборади. Истеми Хисрав I Ашушервон қўшинларини тор-мор қилиб Эроннинг шимолига бостириб киради. Туркийлар эфталийлар ерларининг Эронга ўтиб қолган ерларини яна ўз қўлига қайтариб оладилар. Эрон тинчлик сулҳига келишиб ҳар йили 40.000 Византия тилласи тўлаш мажбуриятини олади. Ундан сўнг Эрон билан Византия ўртасида ҳам уруш бошланиб кетиб, сосонийлар давлати жуда ночор аҳволга тушиб қолади.
576 йили Муқан ҳоқон ва Истеми ябғуларни вафотидан сўнг Туркий ҳоқонликнинг таъсири анча заифлаша бошлайди. Эрон саркардаси Баҳром Чубин туркийларнинг Чур Баға ҳоқон қўмондонлигидаги 300.000 кишилик қўшинини тор-мор келтиради. Чур Баға жангда ҳалок бўлди. Баҳром Чубин Бухоро яқинидаги Пойкенд шаҳрига бостириб кириб, ҳоқоннинг ўғли Бармуда Тегинни асирга олади ва ҳоқон хазинасини Эрон шоҳига юборади.
Муқан ҳоқон вафотидан (576 й.) сўнг тахтга унинг укаси Арслон Тўба ўтирди. Арслон Тўба қўлида 8 та вилоят жам этилган бўлиб, ўз вақтида улар ўзаро бир-бирлари билан чиқиша олмас эдилар. VI асрнинг иккинчи ярмига келиб туркий хоқонлари ва шаҳзодалари ўртасида тож-тахт учун гоҳ ошкора гоҳ зимдан кураш кетаётган, иқтисодий таназзул бошланаётган бир пайтда туркий шаҳзода Абруй бошчилигидаги халқ ҳаракати бўлиб ўтди. Абруй ҳаракати тўғрисида тўлиқ маълумотлар сақланиб қолмаган. Хусусан Абдураҳмон Муҳаммад Нишопурийнинг (ХI аср) “Хазинат-ал-улум” асаридаги бу масалага бағишланган парча Наршахийнинг “Тарихи Бухоро” асарига киритилган. Унинг маълумотига кўра Абруйнинг қароргоҳи Пойкендда бўлиб, у бой зодагонлар ва савдогарлар устидан қаттиқ назорат ўрнатган. Бунга чидай олмаган зодагонлар Туркистон томонга йўл олишган. Абруй атрофида эса қашшоқ деҳқонлар гуруҳлари йиғилиша борган. Аммо, бу ҳаракат жаҳон Қора Чуриннинг ўғли Шири Кишвар бошчилигидаги қўшинлар томонидан бостирилади.
582-603 йиллардаги ўзаро урушлардан сўнг 603 йил ҳоқонлик тўла мустақил 2 қисмга: Шарқий ва Ғарбий қисмларга ажралди. Еттисув, Чу водийси, Волга, Кубаннинг қуйи қисми, Иртиш, Ишим дарёлари бўйидаги ерлар, Ўрта Осиёнинг кичик ярим мустақил давлатлари Ғарбий хоқонлик таркибига кирар эди.
Ғарбий ҳоқонликдаги ёзги қароргоҳ Исфижоб яқинидаги Мингбулоқда, қишкиси Суёб шаҳрида эди. Суёбнинг шарқий томонида дулу қабиласининг беш ўқ бўдун иттифоқи, ғарбида эса нушиби қабиласининг беш ўқ эл иттифоқининг ерлари жойлашган эди. Ғарбий ҳоқонлик ижтимоий-иқтисодий, маданий жиҳатдан Шарқий ҳоқонликдан мутлақо ажралиб турар эди. Шарқий ҳоқонликдаги аҳоли асосан кўчманчи чорвадорлардан иборат бўлса, ғарбий ҳоқонлик аҳолисининг катта қисми эса ўтроқ деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан машғул эди. Ер эгалиги муносабатлари ривожланаётган Ғарбий ҳоқонликнинг ижтимоий таркиби ҳам, сиёсий бошқаруви ҳам анча-мунча мураккаб эди. Ярим асрлик ҳукмронлик жараёнида туркий аҳолининг бир қисми ўтроқлашади, қолганлари ерли чорвадорлар билан қоришиб кетишади. Ўтроқ ҳаётнинг анъанавий маъмурий удумлари таъсирида бошқарув тартиблари аста-секин ўзгариб, туркийларнинг ижтимоий ва сиёсий мавқеи мустаҳкамланиб боради. Туркий аҳоли сиёсий ҳаётда фаол қатнашиб, Ўрта Осиё ўша давр сиёсатининг ҳамма жабҳаларида тенг қатнаша бошлайдилар.
Ҳоқон Шегуй вафотидан кейин (618 й.) ҳокимиятга келган Ҳоқон Тўн ябғу (Тўн шоҳ) даврида Ғарбий ҳоқонлик яна кучаяди. Унинг чегаралари Олтойдан то Ҳинд дарёси бўйигача чўзилиб кетди. Унинг қўлидаги улкан ҳокимиятни бошқарув тартиблари ислоҳ этилди. Маҳаллий сулолалар ҳокимлари билан бевосита боғланиш, уларнинг устидан назоратни кучайтириш мақсадида маҳаллий ҳукмдорларга “ябғу” унвонлари берилади. Улар ўз вақтида ҳоқоннинг ноибларига айланадилар. Туркийлар “Тудунлар” деб юритилган ўз вакилларини ярим мустақил ҳокимликларга юбориб, сиёсий назорат ва бож солиғини изга тушириш ишларини амалга оширдилар. Шу билан бирга ҳоқон дипломатик тарзда ҳам иш тутар эди. Масалан у Самарқанд ҳокими ва Қашғар ҳокимлари билан қуда-андачилик ипини боғлаб, улар билан муносабатни яхшилади.
Бутун салтанат устидан олий ҳукмронликни ҳоқон олиб борган. Бу лавозим меросий бўлган. Ҳоқондан кейинги шахс Ябғу (баҳодир) давлатдаги биринчи амалдор (вазир) вазифасида бўлган. (Масалан Истеми ябғу). Аммо ябғу тахтга меросхўрлик қила олмас эди. Тахт меросхўри тегин (шаҳзода) деб юритилган. Тегин тахтга даъвогар шахс бўлган. Шод унвони туман ва вилоят ҳокимлигидаги шаҳзодаларга берилган. Шаҳзодалар билан қондош бўлмаса, ундай одамга шод унвони берилмаган. Хитой манбаларининг бирида шундай дейилади: “Олий мартабалар орасида энг улуғи Шеху (Жабғу, Ябғу), кейин Деле (Тегин), учинчиси эса Силифа, тўртинчиси Тумаофа, (қолган) кичиқроқ даражасидаги мансабларда 20 киши банд; уларнинг ҳаммалари мансаблари меросийдир... қўриқчиларни эса Фули (яъни бўри) деб атайдилар”.

V I-V II a srla r M arkaziy O siy o d a s a n ’atn in g riv o jla n g a n lig i bilan

xarakterlanadi. Ayniqsa, musiqa va qo‘shiqchilik san’atlari yuqori darajaga ko‘tarila
boradi. Musiqa va qo‘shiqchilik san'atlarining rivojlanishi So‘g‘diyona hududida
yaqqol sezilib turgan.
Qadimgi Markaziy Osiyo musiqa madaniyati yuksak darajada rivojlanganligini
mintaqaning turli hududlarida olib borilgan arxeologik qazishm alar natijasida
topilgan ashyoviy dalillar ham ko‘rsatadi. Bunga musiqachilar tasviri tushirilgan
turli xil buyumJar va idishlar dalil bo‘la oladi. Masalan, rus olimi A.Beliniskiyning
ta’kidlab ko‘rsatishicha, birgina Panjikentda har bir bayram, to ‘y-tom osha va
hatto dafn marosimlari sozanda, xonanda va raqqosalarsiz o ‘tm agan.
Yoki V-VI asrlarga oid Bolaliktepadan topilgan tasvirda bazm i jam shid
tasvirlangan b o ‘1ib, unda chang va nay chalayotgan sozandalar, qo'shiq
kuylayotgan xonanda ko‘zga tashlanadi.
Shuningdek, M arkaziy Osiyoda m usiqa va qo‘shiqchilik sa n ’atlarining
rivojlanganligini So*g‘diyona, Baqtriya, M arg‘iyona hududlarida b o ‘lgan chet
ellik sayyohlar va rasmiy kishilaming esdaliklari ham da yozishm alariga qarab
bilsa bo‘lad¡. M asalan, VII asrda Afrosiyobga kelgan buddaviy monaxning
yozishicha, bu paytdagi har bir bayram va shodiyona qo‘shiq va raqslarsiz
o ‘tmagan. Nafaqat bayram va to ‘y-tom oshalar, balki dafn m arosim larida ham
www.ziyouz.com kutubxonasi
sozanda va xonanda (go‘yanda)lar qatnashganlar. G o‘yandachilikning bizning
davrim izgacha yetib kelganligi buning dalili bo'la oladi.
U shbu davr san’atkorlari nafaqat M arkaziy Osiyoda faoliyat ko‘rsatganlar,
balki boshqa davlatlarda tashkil etilgan bayram, tantana va bazmlarda ham ishtirok
etganlar.
M arkaziy Osiyolik san’at ahli bilan xitoylik san'atkorlar o ‘rtasida doimiy
ham korlik m avjud bo ig an . K o‘proq markaziy osiyolik san’atkorlar Xitoyda
bo‘ladigan tantanalar va bayram iarning doimiy ishtirokchisi b o ‘lgan. Xitoy
m anbalarida ko‘rsatilishicha, VII - V III asrlarda M arkaziy Osiyoda musiqa,
raqs, q o ‘shiqchilik va dorbozlik kabi san ’atning boshqa sohalari ham rivoj
topgan.
X itoy im peratorlari saroylarida o ‘tkaziladigan tantanalarda Turkistondan
borgan dorbozlar, akrobatlar, k o ‘zboylag‘ichlar, olovyutgich va purkagich
afsungarlar ham da qiziqchilar o ‘z m ahoratlarini zavq-shavq bilan namoyish
qilganlar. H atto Xitoyning C hanon shahri aholisi qo'g’irchoq o ‘yinini ilk bor
VII asrda Turkistondan borgan san ’atkorlar ijrosida tom osha qilishga muyassar
b o 'lg an .1
Islom gacha bo‘lgan Turkiston m usiqa madaniyatining rivojlanishida Marv
viloyatida tug‘iiib, eron shohi Xusrav Parvez saroyida faoliyat ko’rsatgan Borbad
M arvaziyning hissasi beqiyos katta b o ig an . Borbadning m usiqa madaniyatini
rivojlantirishdagi buyuk xizmati azal-azaldan iqtisodiy-madaniy aloqada bo'lgan
Turon va X uroson xalqlari m adaniyatining yanada boyishiga olib keldi. Borbad
qisqa m u d d at ichida m ashhur m usiqashunos, bastakor, m ashshoq-sozanda,
hatto raqqos va shoir sifatida elga tanildi. Uning dovruglTuronu Eronga yoyilgan.
N aql qilishlaricha, Borbadning ovozi shunday yoqimli bolganki, uning
ovozini eshitgan odam ning qo‘shiq sehridan chiqib ketishi qiyin bo‘lgan. Shu
sababli o ‘sha davrning ko'pgina hukm dorlari Borbadning o ‘z saroyida xizmat
qilishini orzu qilganlar.
Borbad Xusrav Parvez II ning olim lar, shoirlar, san’atkorlar va hunarm and
ahliga g ‘am xo‘rlik qilayotganini eshitib, uning saroyiga y o l oladi. Xusrav uni
o ‘z saroyiga xizm at qilayotgan san'atkorlarga bosh qilib qo‘yadi.
B orbad shoh Xusrav Parvezni adolatparvarlikka, m a’rifatparvarlik va
raiyatparvarlikka undagan. U ni zulm qilishdan, aysh-ishratga berilishdan tiyib
turgan. U Xusrav Parvezning san’atkorlarga homiyligi hurm ati haqqi unga
atab «Xusravoniy» nomli kuyni yaratgan. Uning bu xizmatlari shohning sevimli
xotini Shirin tom onidan m unosib taqdirlanadi. Malika Borbadga o'zining
Isfaxondagi m ulkini in’om qiladi.
B orbad ko‘plab shogirdlar yetishtiradi.
N aql qilishlaricha, Sosoniylar sulolasi davrida m ashhur b o ig an Nyokiso
1. M uhammadjonov A. O'zbekiston tarixi. — T.: 1994, 54-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Changiy, Bom shod, Romtin, Ozodvor Changiy, Sarkash ismli san’atkorlar
Borbadning shogirdlari bo'lganlar.
Borbad o kz asarlarini ko‘proq tabiat hodisalariga bag‘ishlaydi. B ahor fasii,
N avro'z bayram i uning sevimli m avzusi hisoblangan. Shu sababli u n in g
«Gulzor», «Sabz bahor», «Rohigul», «Abhari kuhan», «Ravshan charog*»,
«Polizbon», «Dilangizan» singari ko‘pgina asarlarida Navro‘z va tabiat go‘zalligi
tarannum etiladi. Shuningdek, sozanda «Yazdon ofarid», «Sabzdori sabz»,
«Partavi farxor», «Kini Siyovush», «Bog‘i Shahriyor», «Isabdiz» singari q o ‘shiq
va ohanglarni ham mavsum va marosimlarga bag‘ishlab yaratadi.
Borbad ko‘pgina qo'shiqlarini avlod-ajdodlar tarixiga, xalq og‘zaki ijodi va
zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» ohanglariga bag'ishlagani haqida
m a’lum otlar bor. U ning musiqa sohasidagi buyuk xizmati shundan iboratki, u
yaratgan «Zerafkand», «Nufuxt», «G ulnush», «Oromishi jon», «D argam »
kabi kuy va taronalar eron, tojik, arab va turkiy xalqlarga mansub sozanandalar
tom onidan hanuzgacha sevib ijro etiladi.
Hozirgi kunda o ‘zbek-tojik musiqasi boyligi hisoblangan «Shashm aqom »
ohanglari silsilasidagi «Zerafkand», «Xusravoni», «Navro‘zi buzrug», «N avro‘zi
Ajam», «Navrokzi Xoro» maqom yo‘llarida Borbad ijodining an ’analari bevosita
davom etib kelmoqda. Umuman olganda, Borbadning Sharq musiqa madaniyatiga
qo‘shgan hissasi va uning mashhurligi haqida ko‘plab asarlaryozilib, tadqiqotlar
olib borilgan. Boibad ijodi ko‘plab Sharq va G ‘arb otimlari tomonidan o ‘iganilgan.
Masalan, Borbadning musiqa madaniyati tarixida yorqin iz qoldirganligi haqida
daniyalik m ashhur sharqshuros A.Krestinsen shunday deb yozadi: «Borbad
sosoniylar davri musiqasi rivojida asosiy o ‘rin tutgan, shuningdek, u haqiqatan
ham Sharq xalqlari musiqa san’atining asosehilaridan bin hisoblanadi. H ech
qaysi san’at arbobi tarixda va adabiyotda uningdek yorqin iz qoldirmagan. Borbad
o ‘z hayoti davomida 360 ta maxsus qo‘shiq va 30 ta tarona yaratdi, ulardan 148
tasining nomi hozir ham manbalarda doim o eslanadi. U yaratgan asarlam ing
nomlari Sharq xalqlari musiqasida hozirgi kunlargacha o‘zgarmagan».
B orbadning nom i va iste’dodini abad iy lash tirish d a m ash h u r S h a rq
mutafakkirlarining roli benihoya kattadir. Abu Bakr Narshaxiy, Abu A bdulloh
Rudakiy, Abdulqosim Firdavsiy, Ibn Sino, N izom iy Ganjaviy, A bdurahm on
Jom iy, A lish er N avoiy va b o sh q a la r o ‘z asarlarid a B orbad n o m in i
abadiylashtirib ketganlar.
Qadimgi M arkaziy Osiyoning ilm -fa Turk xoqonligi hududlarida o ’troq, ko‘chm anchi va
yarim ko'chm anchi aholi yashaganligi sababli, ularning diniy qarashlarida ham
tu rli-tu m an lik mavjud b o 'lg a n . M asalan, o ‘troq aholi o'rtasida ko'proq
zardushtiylik, buddaviylik, m oniylik dinlari asosiy diniy e'tiqodlar bo‘lgan
b o ‘lsa, ko'chm anchi aholi o ‘rtasida ko‘proqtotem izm va shom onlik hukm ron
diniy tasavvurlar hisoblangan. Y arim ko'chm anchi aholi o 'rtasid a ham
totem istik, ham zardushtiylik, h am xristianlik, ham m onizm , ham Anaxita va
E r Xubbiga sig‘inish m avjud b o ‘lgan.
Quyida biz ilk o lrta asrlardagi Markaziy Osiyo xalqlarining eng keng yoyilgan
diniy e ’tiqodlari - xristianlik, m onizm va shomonlik kabilarga to'xtalib o ‘tamiz.
Bu davrda keng tarqajgan diniy e'tiqodlardan yana biri ~ buddaviylikni
«K ushonlar davri m adaniyati» m avzusida yoritganim iz sababli, qaytadan
to'xtalib o'tishni lozim topm aym iz. Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi
«Avesto» 0 ‘na Osiyo, Eron ham da Ozarbayjon xalqlarining eng qadimiy yozma
yodgorligi va madaniy boyligi boMganligi sababli, bu diniy e ’tiqod maxsus
m avzu sifatida ko'rib chiqiladi.
Arablar bosqiniga qadar O 'rta Osiyo xalqlari zardushtiylik, buddaviylik,
xristianlik, monizm va boshqa bir qator dinlarga e'tiqod qilganlar. Otashparastlik
www.ziyouz.com kutubxonasi
bu davrning hukm ron dini hisoblangan. Bu e ’tiqod So‘g“diyona, X orazm ,
Choch viloyatlarida hukm ron din darajasiga ko‘tarilgan. Tohariston, Farg‘ona,
Yettisuv va Sharqiy Turkistonda buddaviylik dini keng tarqalgan. Shu sababli
bu hududlarda olib borilgan qazishmalar natijasida ko‘plab budda ibodatxonalari
topilgan. Masalan, Tohariston hududidagi Balx shahrida yuzga yaqin, Term izda
o ‘nga yaqin, Kabodiyonda uchta ham da Farg‘ona vodiysidagi qadimgi Q uva
shahri xarobalaridan ikkita buddaviylarning ibodatxonalari topilgan, Q uva
shahridagi ibodatxonalarda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida
loydan yasalgan rang-barang haykal va haykalchalar qazib olingan.
Turk xoqonligi davrida O krta Osiyo va u bilan m untazam ravishda m adaniy
aloqalar olib boruvchi Sharqiy Turkiston ham da Xitoy xaiqlari m afkuraviy
hayotida m onizm dini ham muhim rol o ‘ynagan.
Ma'lumki, moniylik dini zardushtiylik, nasroniylik va buddaviylik dinlarining
qo'shiluvi natijasida vujudga keldi. U ning asoschisi M oniy hozirgi Iroqda 216-
yilda tug‘ilgan b o lib , mazkuruchala dinning asosiyjihatlarini: zardushtiylikdan
ezgulik va yovuzlikning o'zaro kurashi; buddaviylikdan taqvodorlik yo‘lini;
nasroniylikdan missiya (xudoning vakili) g ‘oyalarini birlashtirib, dastlab
qadimgi Midiya va Eron hududlarida targ'ib qila boshlaydi. Eron shohi Bahrom
I tom onidan 277-yili qatl etiiadi. U ning izdoshlari o ‘z targibotlarini M arkaziv
Osiyo, so‘ngra Sharqiy Turkiston va X itoyda olib boradilar.
Mazkur ta'lim otga ko‘ra, dunyoning o ‘zi ikki qaram a-qarshi kuch — ezgulik
va yovuzlikning o ‘zaro kurashidan iborat. Insonning o'zi ham ruh-nur va jism zulmatdan iborat. U aqlli mavjudod bo'lganligi uchun ham zulmat va yovuzlikka
qarshi kurashishi zarur. Taqvodorlik - bu kurashdagi eng to‘g‘ri yo‘l. Taqvodorlik
orqaligina inson o ‘zining keyingi hayotida jannatga tushadi.
ibodat bilan m ashg'ul bo'lish, ro ‘za tu tish va sadaqa-ehson b erish
moniylikning asosiy talablari hisoblanadi.
Turk xoqonligi davrida moniylik So‘g‘diyona, Tohariston, so‘ngra, Sharqiy
Turkiston va Xitoyda keng tarqaiadi. Sharqiy Turkiston va Xitoyda keng tarqalishida
so‘g‘diyonalik missionerlaming roli benihoya katta bo‘lgan. VIII asrda uyg‘ur
xoqonlari moniylikni davlat dini deb e'lon qiladilar. Xitoy im peratorlari esa
so‘g‘dlaiga xitoy hududlarida ibodatxonalar qurishga va moniylikni targ'ib qilishga
ruxsat beradi.
Moniy va uning izdoshlari o'z ta’limotlarini tai^‘ib qilishda san’atga, ayniqsa,
uning musiqa va tasviriy san’at turlariga alohida e ’tibor beradilar. Ular m usiqa va
tasviriy san’atning inson mhiyatiga chuqurroq kirib borishi, dindorning nozik
tuyg‘ularini o ’zgartirishi va ag‘dar-tokntar qilib yubora olish qudratiga alohida
e ’tibor beradilar. Shu boisdan ular diniy m arosim larni o ‘tkazishda m usiqa
san'atidan keng foydalanadilar. Ibodatxonalarni bezashda esa tasviriy san ’atga
alohida o‘rin ajratadilar, diniy sujetlardan keng foydalanishadi. Bu bilan
Markaziv Osiyo va unga yondosh bo‘lgan m intaqalar va davlatlar, jum ladan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sharqiy Turkiston va Xitoyda musiqa va tasviriy san’atning rivojlanishiga samarali
ta ’sir ko‘rsatadilar.
Shuni alohida qayd etish lozim ki, Turkxoqonligi davridagi haykaitaroshlik
va qo‘shiqchilik san’atlarining rivojlanishida buddaviylik va zardushtiylikning
o ‘m i ham beqiyos katta bo'lgan. Sababi, buddaviytikda Budda ibodatxonalari va
stupalar bezagida nafaqat terrakola haykalchalar, balki relyefli va gorelyefli
haykallardan ham keng ko‘lam da foydalanilgan. M azkur haykallarda Budda va
uning izdoshlari hisoblangan bodhisatvalaming haykallari yaratilib ibodatxonalarga joylashtirilgan.
Zardushtiylik dini esa qo‘shiqchilik san’atining rivojiga beqiyos darajada katta
ta ’sir ko'rsatgan. C hunki, zardushtiylar ibodatida Ahuram azda va boshqa ezgu
kuchlar qo‘shiq bo‘lib kuylanuvchi
goxlar (qo‘shiqlar) orqali m adh etilgan.
Yovuz ruhlarga la’natlar o ‘qilgan. Boshqacha qiiib aytganda, diniy madhiyalar
va goxlami birgalashib kuylash diniy marosimlar ham da bayram lam ing sho'xshodon va zavqli o ‘tishini ta ’minlagan.
Oltoy ham da Janubiy Sibirdan ko‘chib kelgan turkiy qavmlar o ‘rtasida
shomonga e'tiqod qilish ham saqlanib qolingan. Chunki ko‘chm anchi chorvador
qavmlarda liali urug‘ jam oasi an ’analari saqlab qolingan edi. Xuddi shuningdek,
tuproq, suv, olov va havoni yaratgan K o‘k tangriga e ’tiqod qilish. unga atab
ot, sigir, va qo‘y qurbonlik qilish marosimi ancha m uqim b o ‘lgan. Shu o krinda
nim a sababdan buddaviylik M arkaziy Osiyo xalqlarining mustahkam diniy
e'tiqodiga aylanmadi, degan savol tug‘iladi. Axir, buddaviylik hatto turkiy sulola —
K ushonlar tom onidan davlat dini deb e’lon qilingan edi-ku?
Turklar azaldan tabiatning ayovsiz qarama-qarshiligi ostida yashaganlar. Ular
iqlim sharoiti birmuncha m o‘tadil bo‘lgan hindlaiga nisbatan injiq tabiat hodisalari
va turii urushqoq qavmlar orasida yashaganlar. Ulaming yumshoq ko‘ngil bo‘lishi,
yovga rahm-shafqat qilishi o ‘lim bilan baravar bo‘lgan. Shimolning ayovsiz
sovuqlariga, tabiatning turli xil sinovlari va har qanday qiyinchiliklarga dosh
bera oladigan m ustahkam iroda talab qilinar edi. Shu boisdan ham turklar o ‘z
m ijozlariga to 'g 'ri kelm agan H indiston dinlarini qabul qilishga m utlaqo
urinishmagan. Xususan, Budda dini VI - VI i l asrlar davomida Markaziy Osiyoda
tarqala boshlagan edi. Biroq K o‘k Turk hukmdori Bilga xoqon va uning vaziri
T o ‘nyuquq bu dinni yum shoqlik va miskinlikni targ‘ib etgani, jangu jadalni va
hayvon so‘yishni m an qilgani, xullas, tu
rklaming hayot tarzlariga mos kelmagani
uchun rad etdilar. C hunki Budda dini miilatning harb qudratini buzib. Chin
(Xitoy) xavfiga y o l ochishi m um kin edi. Shuning uchun ham turklar har bir
ishda milliy xususiyat, ehtiyoj va andishalardan kelib chiqib ish qilishardi. Ayni
choqda IX asr arab mutafakkiri Johizning: «Moni dinini qabul etgan uyg‘urlar
jang qobilyatini yo‘qotdi» — degan ta’kidini eslamoq joiz.1
1 Ko'chirmalar Turón U sm onning «Turkiy xalqlar mafkurasi» nomli risolasidan olindi.
-T .: 1995. 13-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shomoniy turkiar jang asnosida dushm anni oMdirishni gunoh em as, balki
savob hisoblashardi. Shuning uchun ham K o‘k turk xoqonlari va beklari
oMdirilgan yog‘iy (dushm an) uruglarining chirkin haykallarini (balballarini)
o‘z mozorlari yoniga tiklashib, bularning oxirat uchun foydali bo'lishiga shubha
qilmasdi. Bu ham ulam ing jangovarligidan bir shohidlik beradi.1
Demak, tabiat sinovlariga zo‘r matonat bilan dosh bergan, yovlarga nisbatan
beshafqat bo'lgan turkiar tabiatiga buddaviylikdagi azob-uqubat haqidagi
ta’limot — tug'ilish, yashash, kasallik va o'lini azob - uqubatdan iborat ekanligi,
azob-uqubatga faqat taqvo, tinimsiz ibodat bilan shug'ullanish yo‘li orqali
chidash mumkinligi haqidagi ta'lim ot to ‘g ‘ri kelm as edi.
Turkiy qavmlaming olovga e'tiqodi nihoyatda yuqori bo‘lgan. Cliunki ularning
tasawuriga ko‘ra olov tozalovchilik xususiyatiga ega. Qadimgi Turklarda qavm ga
begona bo‘lgan kishi ular yashayotgan hududga kirganda yoki qavm oqsoqoli
(hukmdori) huzuriga kirayotganida albatta ikki olov orasida