2021 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

T/r Tilning vertikal (lik) harakatiga ko`ra

Download 6,57 Mb. bet 25/108 Sana 31.12.2021 Hajmi 6,57 Mb. #238058

Bog'liq
BOSHLANG’ICH TA’LIM FANLARI NAZARIYASI 2021-yil UMK(2)

Bu sahifa navigatsiya:

• Orqa qator. lablangan 1 Yuqori tor unlilar
• Orta keng unlilar E O
• Lablarning ishtirokiga ko`ra Lablanmagan Lablangan
• Til oldi Til orqa Til oldi
• Tilning ko‘tariiish o‘rniga ko‘ra Til oidi (oldingi ) qator
• Tilnlng kotarilish va ogizning ochilish darajasiga ko`ra
• Tor unlilar i ii

T/r	Tilning vertikal (lik) harakatiga ko`ra
Tilning gorizontal (votiq) harakatiga va lablarning ishtirokiga ko'ra
Old qator, lablanmagan	Orqa qator. lablangan
1	Yuqori tor unlilar	1	U
2	O'rta keng unlilar	E	O'
3	Qtiyi keng unlilar	A	0

0‘zbek tilshunosligida unli fonemalarning boshqacharoq tasniflari ham bor. Chunonchi, «0‘zbektiliningtaraqqiyot bosqichlari» (B. To‘ychiboyev) nomli qotlanmada vokalizm tizimining qadimgi turkly, eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tillaridagi holatlari diaxron (tarixiy) planda o‘rganilib, hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmida ham, eski o‘zbek adabiy tilida botganidek, 9 ta unli bor, degan xulosa beriladi 129, -25|. Bu unlilarning sifat belgilari ham boshqacharoq baholanadi. Qo‘llanmada keltirilgan quyidagi jadvalga e’tibor bering.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unlilar tizimi

Lablarning ishtirokiga ko`ra			Lablanmagan		Lablangan
Tilning tik harakatiga ko`ra	Tilning to'g'ri yo'nalishiga ko'ra	Til oldi		Til orqa	Til oldi	Til orqa
Tor		i		bi	li	ti
O'rta keng		e			e	0
Keng		9			a

Yuqoridagi jadvaldan quyidagilar ma’lum boladi: a) hozirgi oYbek adabiy tili vokalizmida unlilarning kontrast juftlari mavjud: i-bi, ii-u, e-o, e-a kabi; b) lablanmagan unlilar 3 ta emas, 4 ta (i, e, e, bi); d) lablanganlar esa 5 ta (ii, u, e, o, a);

Professor O. Azizov hozirgi o‘zbck adabiy tili vokalizmini quyidagicha tasnif qiladi

Tilning ko ‘tarilishi va uning tanglay tomon yaqinlashuviga ko (ra:

til oldi (oldingi qator) unlilari - i , e;

til orqa (orqa qator) unlilari - bi (b), a/u, o;

Labiarning holati va ishtirokiga ko(ra:

lablangan - u, ii, o, e;

lablanmagan - e (a), a, o (a), i (b), m.

Tilning koTarilishi va og'izning ochilish darajasiga ko‘ra:

tor unlilar — i, bi, u, ii.

o‘rta keng unlilar - e, o, 6.

d) keng unlilar - a (a), a, o (a).

Yuqoridagi tasnifni xulosalab, muallif shunday deydi: «Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida oltita unli fonema bo‘lib, ularni belgilariga ko'ra jadvalda shunday kohsatish mumkin [4, -21];

Tilning ko‘tariiish o‘rniga ko‘ra	Til oidi (oldingi ) qator		Til orqa qator
Labning holati va ishtirokiga-ko'ra	Lablanma- ganlar	Lablan- ganiar	Lablanma- ganlar	Lablan- ganlar
Tilnlng ko'tarilish va og'izning ochilish darajasiga ko`ra
Tor unlilar	i	ii	bi	u
O`rta keng unlilar	e	6	—	0
Keng unlilar	e (a)	--	a, o (a)	—

Risoladan keltirilgan bu ma'lumotlami (tasnif vajadvalni) quyidagicha sharhlash mumkin: o‘zbek adabiy tili vokalizmi 6 unlidan iborat, ammo ularning nutqdagi real ko‘rinishlari (demak, ottenkalari) ancha ko‘p. «Ularni befgilariga ko‘ra jadvalda shunday ko‘rsatish mumkin» deyilganda ayni shu ottenkalar nazarda tutilgan borisa kerak.

Professor M. Mirtojiyevning «0‘zbek tili fonetikasi» o'quv qorilan- masida ham bu masala o‘zgacha yoritilgan. Unda tor unlilarga i, b, i, m, bi, u, u, o‘rta keng unlilarga e, e, o, 6, keng unlilarga esa o, a, a, o tovushlari kiritilgan. Tilning yonlama harakatiga koTa ular old qator (i, m, u, e, e, a) va orqa qator (b, bi, u, o, a) tiplaiga, lab ishtirokiga ko'ra esa lablangan (ii, u, e, o) va lablanmagan (i, h, e, e) tiplarga bolingan. Bu tasnifda ruscha o‘ziashmalarda qo'llanadigan i, bi fonemalarining o‘zbek tili vokalizmi tarkibida berilganini ko`ramiz

Shunday qilib, o‘zbek adabiy tili vokalizrnining tasnifi va tavsifi masalalari hozircha ancha munozarali bo‘lib qolayotganiigini anglash qiyin cmas. Bunday munozaralarga sabab bolayotgan omillar qatorida quyidagilar bor: 1) eski o‘zbek adabiy tili vokalizmiga xos 9 unlili tizimning hamda shu tizimga xos kontrast juftliklarning (i-bi, ii-u, e-a, e-o kabi oppozitsiyalarning) hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmida ham saqlanganligini asoslashga intilish; 2) qipchoq lahjasi shevalari vokalizmiga xos fonologik xususiyatlarning hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmida borligini asoslash harakati; 3) fonemalar oTnida ularning ottenkalarini (allofonlari, variatsiyalarini) ko‘rsatish holatlarining mayjudligi; 4) quyj keng «o» fonemasining labtanish-lablanmaslik belgisiga berilayotgan tavsiflarning har xilligi va boshqalar.

Ayrim unlilar tavsifi «i» fonemasi - yuqori tor, old qator, lablanmagan unli. Bu foncma so'zning barcha bokg‘inlarida uchraydi; ichki (birinchi va oxirgi bo‘g‘inlarda), tirikchilik (birinchi, ikkinchi, uchinchi va oxirgi bo‘g1nlarda) kabi. U chuqur til orqa q, g‘, x undoshlari bilan yonma-yon kelganda yo‘g‘on (orqa qator) unli tarzida, boshqa barcha pozitsiyalarda csa ingichka (old qator) unli sifatida talaffuz qilinadi. Qiyos qiling; kir va qir, tarkih va targ‘ib, himmatva xiival kabi. Urg‘usizbo‘g‘inda kuchsizlanadi: b'troq, bilan (bbroq, bbfdn) kabi, So‘zning oxiridagi ochiq bo‘g‘inda biroz kengayadi; bordi > borde, ketdi > kette kabi;

«e» fonemasi - o'rta keng, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema bir bo‘g‘inli soTlarda (men, sen, besh kabi), ko‘p bo‘g‘inli so‘zlaming birinchi bo‘g‘inida (beshik, etik, telpak kabi) ko‘proq qollanadi.

Tobe, toie, voqe, foye, telefon, televizor kabi o‘zlashma so‘zIarda qoMlangan «e» unlisi etimologikjihatdan o‘zbekcha «e» ning o‘zi emas.

O'zbekcha «e» ekin, eshik so‘zlarining boshidagi to‘la ochiq bo‘g‘inda, shuningdek, ertak, ellik kabi so‘zlar boshidagi berkitilmagan bo‘g‘inda ochiqroq talaffuz etiladi, begzod, mergan kabi so‘zlar boshidagi to‘la yopiq bo‘g‘inda yumuqroq bo‘ladi; xesh, xesh-aqrabo kabi so‘zlarda (chuqurtil orqa x undoshi bilan yonma-yon kelganda) esa orqa qator, yo‘g‘on unli tarzida aytiladi;

«a» fonemasi — quyi kcng, old qator, lablanmagan unli. So‘zning barcha bo‘g‘inlarida kela oladi: anor (birinchi bo‘g‘inda), telpak (ikkinchi, oxirgi bo‘g‘inda), nafaqa (so‘zning uchala bo‘g‘inida) kabi. Bu fonema ham, boshqa unlilarda bo‘lganidek, chuqur til orqa q, g‘, x undoshlari bilan yonma-yon qo‘llanganda orqa qator, yo‘g‘on unli tarzida talaffuz qilinadi, sayoz til orqa k, g, ng, til o‘rta y va faringal h undoshlari bilan yondosh bolganda esa ingichka ottenka bilan aytiladi. Qiyos qiling: kasal va qasam, kamar va qamar, taka va taqa, mahal va shag'al, so‘gal va nag‘al, nasihat va tilxat, dangalwa dag‘al kabi;

«u» fonemasi — yuqori tor, orqa qator, lablashgan unli. So‘zning barcha bo‘g‘inlarida qo‘llanadi: uka (birinchi bo‘g‘inda), uzum (birinchi, ikkinchi bo‘g‘inlarda), ko'zgu (oxirgi ochiqbo‘g‘inda) kabi. Urg‘uli bo‘g‘inda kuchli, biroz cho‘ziq; urg'usiz bo‘g‘inda esa qisqa, kuchsiz talalfuz qilinadi. Qiyos qiling: butun, uchun, tuz.uk (birinchi bo'g'inlar — urg‘usiz, oxirgi bo‘g‘inlar - urg'uli) kabi. Bu unli ham q, g‘, x bilan yondosh qollanganda yo‘g‘onlashadi (orqa qator ottenkaga aylanadi), k, g, ng, y, h undoshlari bilan yonma-yon kelganda esa old qator, ingichka ottenka tarzida aytiladi. Qiyos qiling: kul va qul, tugun va turg‘un, lw‘zgu va qayg‘u, buyuk va urug ‘, hukm va xulq, guv va g‘uv, mangu va uig‘iqkabi;

Download 6,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: