2020 Domuladjanov Ibragimjon

ELEKTR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHDA MUHIM BO‘LGAN VA 
QO‘LLANILADIGAN TEXNIKAVIY CHORALAR VA HIMOYA VOSITALARI 
Respublikamizda  yo‘lga qo‘yilgan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni 
tashkil  qiladi.  SHuning  uchun  organizm  uzoq  vaqt  nurlanish  ta’sirida  bo‘lgan  taqdirda  xam  xech 
qanday o‘zgarish bo‘lmasligi mumkin. 
SN  848-70  bo‘yicha  ko‘zda  tutilgan  “YUqori,  o‘ta  yuqori  va  xaddan  tashqari  yuqori 
chastotadagi  elektromagnit  maydonlari  manbalarida  ishlaganlar  uchun  sanitar  norma  va  qoidalar” 
quyidagicha  ruxsat  etilgan  norma  va  chegaralarni  belgilaydi:  ish  joylarida  elektromagnit  maydoni 
radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo‘yicha 100 kGs - 30 MGs chastota diapazonida 20 V/m, 
30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo‘yicha esa 100 kGs 
- 1,5 MGs chastota diapazopida 5 V/m bo‘lishi kerak. 
SVCH 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish 
oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm
2
, ish kunining 2 soatidan ortiq bo‘lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk 
Vt/sm
2
,  15-20  minutdan  oshmagan  vaqtdagi  nurlanish  esa  1000  mk  Vt/sm
2
  dan  oshmasligi  kerak. 
Bunda albatta muxofaza ko‘zoynagi taqilishi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 
10 mk Vt/ sm
2
  dan oshmasligi kerak. 
SVCH  diapazonida  kasbi  nurlanish  bilan  bog‘lanmagan  kishilar  va  doimiy  yashovchilar 
uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/ sm
2
 dan oshmasligi kerak. 
YUqorida keltirib o‘tilgan formulalarni taxlil qilish, elektromagnit maydonidan ish joylarini 
uzoqroq  joylashtirish  va  elektromagnit  maydonlari  oqimlarini  yo‘naltiruvchi  antennalar  bilan  ish 
joylari orasidagi masofani uzaytirish, generatorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari 
bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va qaytaruvchi ekranlar o‘rnatish, 
shuningdek shaxsiy muxofaza aslaxalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit maydonlaridan 
muxofazalanishning asosiy vositalari xisoblanadi. 
Oraliqni  uzaytirish  yo‘li  bilan  erishiladigan  muxofaza  usuli  eng  oddiy  va  eng  samarali 
xisoblanadi.  Bu  usuldan  ish  joylari  elektromagnit  maydonlaridan  tashqarida  bo‘lgan  ishchilar  va 
shuningdek  nurlanuvchi  ustanovkalarni  uzoqdan  turib  boshqarish  imkoniyatini  beradigan  xollarda 
foydalanish mumkin. 
Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilayotgan xona etarlicha kattalikda bo‘lgandagina 
muvaffaqiyatli chiqadi. 
Nurlanishni  kamaytirishning  yana  boshqa  usuli  kuchli  nurlanish  generatorini,  kuchsizroq 
nurlanish generatori bilan almashtirishdir. Lekin bu usulda texnologik jarayonni xisobga olish zarur. 
Elektromagnit nurlanishlaridan muxofazalanishning asosiy usullaridan biri - ekranlar usulidir. 
Ekranni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  elektromagnit  to‘lqinlarini  tarqatayotgan  manbaga  yoki  ish  joylariga 
o‘rnatish  mumkin.  Nur  qaytarish  ekranlari  elektr  tokini  yaxshi  o‘tkazadigan  materiallardan  - 
alyuminiy,  po‘lat,  mis,  latun  kabi  materiallardan  yasaladi.  Ekranlarning  muxofazalash  xususiyati, 
elektromagnit  maydoni  ta’sirida  ekran  yuzasida  Fuko  tokining  xosil  bo‘lishiga  asoslangan.  O‘z 
navbatida  Fuko  toki  elektromagnit  maydoniga  qarama-qarshi  zaryadga  ega  bo‘lgan  maydon  xosil 
qiladi. 
Natijada ikkala maydonning qo‘shilishi kuzatiladi va ikkala maydondan uncha katta kuchga 
ega bo‘lmagan maydon qoladi. 

---

 
63 
Radioaktiv  nurlanishlar  ionlovchi  nurlanishlar  deb  ataladi,  chunki  bu  nurlar  ta’sir  etgan 
moddalar  atom  va  molekulalarida  ionlar  xosil  bo‘ladi.  Bunday  ionlovchi  nurlanishlarga  rentgen 
nurlari, radio va gamma nurlari, alfa va beta nurlari, shuningdek neytron oqimlari kiradi. 
Alfa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bo‘lgan, xarakat doirasi katta bo‘lmagan geliy 
atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari xisoblanadi. Xarakat doirasi katta bo‘lmaganligi 
sababli inson teri qavatigagina ta’sir qilib, terini yorib kira olmaydi, shuning uchun xam uncha zararli 
emas. 
Beta  nurlari  radioaktiv  moddalarning  atom  yadrolari  tarqatadigan  elektron  yoki  pozitron 
oqimidir. Bu nurlarning xarakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobiliyatiga ega. SHuning uchun 
inson uchun xavfli xisoblanadi. 
Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bo‘lmasada katta yorib kirish kuchiga ega bo‘lib, yadro 
reaksiyalari  va  radioaktiv  parchalanish  natijasida  vujudga  keladigan  yuqori  chastotadagi 
elektromagnit nurlari xisoblanadi. 
Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlari bilan bombardimon qilganda ajralib chiqadigan 
elektromagnit nurlari xisoblanadi. 
Ularni xar qanday elektrovakuum qurilmalarida xosil qilish mumkin. Bu nurlarning ionlanish 
xususiyatlari oz bo‘lsada, yorib kirish xususiyati nixoyatda katta. 
Radioaktiv  nurlanishlarning  ma’lum  muxitdagi  ta’sirini  aniq  belgilash  maqsadida 
“nurlanishlarning yutilgan dozasi” tushunchasi kiritiladi. 
m
W
Д
ю

 
Bunda: W - nurlantirilgan modda tomonidan yutilgam ion nurlarining energiyasi, Dj;   m - 
nurlantirilgan moddaning og‘irligi, kg. 
YUtilgan doza birligi sifatida rad qabul qilingan. 1 rad - 1 kg og‘irlikdagi moddaning 0,01 Dj 
energiya yutishiga to‘g‘ri keladi. 
Rentgen va gamma nurlanishlarining miqdoriy tavsifi ekspozitsion doza xisoblanadi. 
D
e
=Q/m 
bunda:  Q  -  bir  xil  elektr  zaryadlariga  ega  bo‘lgan  ionlarning  yig‘indisi,  Kl;  m  -  xavoning 
og‘irligi, kg. 
Rentgen  va  gamma  nurlanishlarining  ekspozitsion  dozasi  birligi  sifatida  kulon/kilogramm 
(Kl/kg) qabul qilingan. 
Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi kulon-kilogramm shunday birlikki, 
u  nurlanish  bilan  tutashgan  1  kg  kuruq  atmosfera  xavosida  1  Kl  miqdordagi  elektr  zaryadlarining 
musbat va manfiy belgilari bo‘lgan ionlarni vujudga keltiradi. 
Rentgen va gamma nurlanishlarining sistemadan tashqaridagi birligi rentgen xisoblanadi. 
Xar  xil  radioaktiv  nurlarning  tirik  organizmga  ta’siri  ularning  ionlovchi  va  kirib  boruvchi 
xususiyatlariga bog‘liq. Xar xil nurlar bir xil dozada yutilganda biologik ta’siri bir-biridan farq qiladi. 
SHuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan (radaning 
biologik  ekvivalenti).  1  ber  -  xar  qanday  ion  nurlanishlarining  biologik  xujayralarda  rentgen  va 
gamma nurlanishlarining 1 rad ga teng keladigan biologik effektidir. 
D
ekv
 = D
4 
/K 
bunda:  K  -  sifat  koeffitsienti.  Bu  koeffitsient  ishlatilayotgan  nurlanuvchi  modda  biologik 
effektining birligi sifatida qabul qilingan rentgen nurlanishlari effektini nisbati xisoblanadi.