2016 Kon ishlari asoslari p65

Qatlam qalinligi qazish ishlari va kon lahimlarini o'tish texnologiyasiga ta'sir ko'rsatadi.
Masalan, yupqa va o'rtacha qalinlikka ega bo'lgan qatlam­lar, shuningdek, qalin, o'ta qiya qatlamlarning bir qismi butun qalinligi bo'yicha qazib olinadi, qalin yotiq qatlamlar esa, tabaqalarga ajratib qazib olinadi.
Kon-tayyorlov lahimlarining kesim yuzasi, balandligi, odatda, qatlam qalinligidan kamroq bo'ladi (qalinlik 2,5 m dan kam bo'lmaganda). Agar lahimning ushbu o'lchami qatlam qalinligidan katta bo'lsa, u holda qatlam osti yoki ustiga joylashgan kon jinslarining bir qismini ham qazishga to'g'ri keladi (qatlam ostidan, ustidan yoki har ikki tomonidan).
Qatlam og'ish burchagi ko'mirni kavjoy bo'ylab tashishga ta'sir etadi: og'ish burchagi 20—25° gacha bo'lganda ko'mir mexanik vositalar yordamida tashilsa, burchak katta bo'lgan sharoitlarda ko'mir o'z og'irlik kuchi ta'sirida tashish shtrekiga tushadi.
Qatlam atrof jinslarining parchalanib qulash yoki ohista egilish xususiyati kon bosimini boshqarish usulini tanlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jinslarning bu xususiyati qazish ishlarini mexanizatsiyalash vositalariga ham ta'sir ko'rsatadi, ularning turg'unlik xususiyati esa, kon-tayyorlov lahimlarini qatlam orasidan yoki kon-jinslari orasidan o'tish lozimligini belgilab beradi.
Qatlamlardagi geologik buzilishlar uni qazib olish ishlarini murakkablashtiradi. Shu bois qazish tizimini tanlash va uning elementlarini asoslash, shuningdek, qazish jarayonlarini komp- leks mexanizatsiyalash masalalarini geologik buzilishlarni hisobga olgan holda hal qilish lozim.
Dastadagi qatlamlarning o'zaro joylashishi ularni qazib olish navbati va qazishga tayyorlash usulini belgilashga ta'sir etadi.
Konlarning suvdorlik darajasi mashinalarning ishonchli ishlashi va mehnat unumdorligiga ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek, suvdorlik darajasi katta bo'lganda kon ishlarini olib borish xavfi ko'payadi. Shu sababli suvdorlik darajasi katta bo'lgan qatlamlarni qazishda yerosti suvlarini qazish kavjoylariga o'tkazmaydigan qazish tizimlarini qo'llash yoki bunday qat­lamlarni dastlab suvsizlantirib, so'ng qazish ishlarini bajarish tavsiya etiladi.
Qazish tizimini tanlashga kon jinslarining darzdorligi, ularning yo'nalishiga qatlamning tabaqalanish yo'nalishi mos kelishi yoki kelmasligi ham ta'sir ko'rsatadi.
Darzlarning mavjudligi va ularning yo'nalish tarzi lava kavjoylarining cho'ziqlik bo'yicha qanday joylashtirish lozim- ligi, kavjoy oldi bo'shlig'i shiftining turg'unligi, mehnat unumdorligi va xavfsizligi kabi ko'rsatkichlarga ham sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
O'z-o'zidan yonadigan ko'mir qatlamlarini qazishda ko'mir yo'qotilishining minimal bo'lishiga alohida e'tibor beriladi. Bunga qazilgan bo'shliqni butunlay to'ldirishga asoslangan qazish tizimlarini qo'llash va uzoq muddat xiz­mat qiladigan kon lahimlarini pishiq kon jinslaridan o'tish orqali erishiladi.
Yuqori unumdorlikka ega bo'lgan mexanizatsiya vosita- larining paydo bo'lgani, ularni yotiq ko'mir qatlamlarini qazish va tashishda qo'llanishi kon ishlarini uzun lavalarda olib borish orqali kavjoy yuklamasini ancha oshirishga imkon yaratdi. Natijada murakkab qazish tizimlari o'rniga ancha sodda tizimlardan foydalanish, bir vaqtda ishlaydigan kavjoylar sonini kamaytirish va kon ishlarini rejalashni soddalashtirishga erishildi.
Qazish tizimini tanlashga ta'sir etuvchi omillar soni juda ko'p. Shu sababli ularning har birini o'rganib, qazish ishlariga birgalikda ko'rsatadigan ta'sirini hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Qazish tizimlari tasnifi. Konlarning turli geologik sharoitlarda yotishi va kavjoylarda qo'llanadigan qazish texnologiyalarining har xilligi qazish tizimlarini ham turli variantlarga ega bo'lishini taqozo etadi. Shu sababli qazish tizimlarini tasniflashga ehtiyoj tug'iladi.
Qazish tizimlarini tasniflashda shunday umumiy belgi borki, u barcha variantlarga mansub bo'lib, kon-tayyorlov va kon qazish ishlarini olib borish navbati bilan ifodalanadi. Bu asosiy belgi bo'lib, qazish tizimi ko'rinishlarini (sidirg'asiga qazish, uzun stolbalarga ajratib qazish, aralash usulda qazish, kamerali, kamera-stolbali qazish tizimlari) aniqlab beradi.
Qazish tizimlarini tasniflashda yuqorida ko'rsatilgan asosiy belgidan tashqari, qazish kavjoyining uzunligi (uzun yoki qisqa), qatlamni tabaqalarga ajratib yoki ajratmasdan qazish, kavjoyni qazish maydoniga ko'ra qatlamning yotish elementlariga nisbatan cho'ziqlik, tushish, ko'tarilish va diagonal bo'yicha surilishi kabi yordamchi belgilar ham hisobga olinadi.
A. N. Klyachkov yuqorida keltirilgan barcha belgilarni uch guruhga birlashtirish asosida qazish tizimlarini quyidagicha tasniflaydi (4.14-rasm).
4.14-rasmda keltirilgan qazish tizimlari tasnifidan tashqari, qatlamlarni tabaqalarga ajratib yoki ajratmasdan qazish belgisiga asoslangan A.S. Burchakov va Y.A. Jejelevskiy tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifidan ham konchilik amaliyotida foydalaniladi. Bu tasnif 4.5-jadvalda keltirilgan.