2016 Kon ishlari asoslari p65

1.1-rasm. Ko'mir shaxtasi sxemasi:
1, 2, 12 — vertikal lahimlar; 3, 4, 5, 10, 11 — gorizontal lahimlar;
6, 7, 8, 9 — qiya lahimlar; 13 — nasos kamerasi; 14 — qazish kavjoyi.

Kondan qazib olingan foydali qazilmalar ushbu lahimlar orqali yer yuziga chiqarib beriladi.

Qattiq foydali qazilmalarni qazib chiqarish uchun dastlab uning bir qismini massivdan ajratib olish (buzish) lozim. Ko'mir konlarini qazib chiqarishda massivni buzish, asosan, mexanik usulda, ruda konlarini esa portlatish usulida amalga oshiriladi.
Konlarni ochiq usulda qazib chiqarishda barcha kon ishlari yer yuzida, ochiq kon lahimlari orqali bajariladi (1.2-rasm).
Ochiq kon korxonalarida kon yotqiziqlarining yotish sharoitlariga ko'ra nafaqat foydali qazilma, balki katta hajmda puch (foydasiz) kon jinslari ham qazib olinadi. Bu jinslar foydali qazilma yotqizig'i ustida joylashganligi sababli ular qoplama jinslar yoki ochish jinslari deb ham yuritiladi.
1.2-rasm. Konlarni ochiq usulda qazish sxemasi:
1 — ekskavator; 2 — avtoag'dargich; 3 — buldozer; 4 — burg'ulash stanogi;
5 — gorizontlar; 6 — portlatilgan massa; 7 — foydali qazilma yotqizig'i;
8 — skvajinalar; 9 — tushish transheyasi; 10 — qoplama jins ag'darmasi.
Kon jinslarini qazishga tayyorlash, qazish-yuklash, ularni tashish va foydasiz kon jinslari ag'darmasini hosil qilish ishlari ochiq kon ishlarining asosiy ishlab chiqarish jarayon- lari hisoblanadi.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarishning yerosti usuliga nisbatan qator afzalliklari va shu bilan birga kamchiliklari ham mavjud.
Asosiy afzalliklari:

• 
  ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori darajada mexani- zatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi tufayli, mehnat unumdorligi yuqori va kon qazish ishlari xarajatlari kam bo'lishi ta'minlanadi;
  
• 
  mehnat qilish sharoitlari qulay va nisbatan xavfsizroq bo'ladi;
  
• 
  korxona qurilishi uchun sarflanadigan solishtirma kapital mablag' (ishlab chiqarish quvvatining bir-birligiga keladigan kapital mablag'i) kichik bo'ladi;
  
• 
  foydali qazilmani mumkin qadar ko'proq qazib olish imkoniyati paydo bo'ladi.
  

Asosiy kamchiliklari:

• 
  ayrim hollarda ochiq kon ishlarining ob-havoga bog'liqligi;
  

• 
  katta yer maydonlarining qishloq xo'jalik oborotidan vaqtincha chiqarilishi;
  
• 
  yer qa'rida suv balansining buzilishi.
  

Foydali qazilmalarni qazib chiqarishning geotexnologik usuli yer yuzidan yoki kon lahimlaridan foydali qazilma yotqi- zig'igacha skvajina o'tib, u orqali foydali qazilmaga mexanik, fizik yoki kimyoviy ta'sir ko'rsatish va uni harakatlanuvchi holatga keltirish, skvajinalar orqali esa yer yuziga chiqarib olishga asoslangan.
Hozirgi vaqtda konchilik amaliyotida oltingugurtni eritish, ko'mirni yer ostida yonuvchi gazga aylantirish va rangli metal- larga yer ostida bakteriya — kimyoviy ta'sir etib, tanlab eritishga asoslangan geotexnologik qazish usullari qo'llanil- moqda.
Biroq ularning hajmi juda kichik bo'lsa-da, iqtisodiy va ekologik nuqtayi nazardan istiqbolli usullar hisoblanadi.
Foydali qazilmalarni skvajina usulida qazib chiqarish, aso- san, neft va gaz konlarida, shuningdek, yerosti suvlarini qa- zishda keng qo'llanadi.
1.2. Kon jinslari va foydali qazilmalar to'g'risida asosiy ma'lumotlar
Yer qobig'i yoki litosfera — bu yuqoridan gidrosfera va atmosfera bilan, ostidan esa mantiya bilan chegaralangan, qalinligi 15—70 km ga teng Yerni o'rab olgan tosh qobiq bo'lib, turli jinslardan tashkil topgan. Kon jinslari, o'z navbatida, tub va ustama jinslarga ajraladi.
Tub jinslar — hosil bo'lgan joylaridan qo'zg'almagan va buzilmagan (parchalanmagan) jinslar.
Ustama jinslar — tub jinslarning buzilishidan (parchalanib, maydalanishidan) hosil bo'lgan yumshoq cho'kindi jinslar.
Tub jinslar, asosan, issiqlik, sovuqlik va suv oqimi ta'sirida yemiriladi. Buning natijasida hosil bo'lgan jins zarrachalari o'z o'rnida qolgan yoki shamol va suv oqimi ta'sirida ma'lum masofaga ko'chgan bo'lishi mumkin.
Tub jinslar hosil bo'lishiga nisbatan magmatik, cho'kindi va metamorfik guruhlarga bo'linadi.
Magmatik jinslari erib turgan magmaning sovushidan hosil bo'lib, ularga granit, siyenit, diorit, gabbro, diobaz, bazalt va shu kabi boshqa qattiq kon jinslari kiradi.
Cho'kindi jinslar, asosan, yog'ingarchilik natijasida suv tarkibidagi jins zarrachalarining cho'kishi, shuningdek, muzlik- lar harakati natijasida hosil bo'lib, ularga ko'mir, argellit, alevrolit, qumtosh, ohaktosh, gil kabi jinslar kiradi.
Metamorfik jinslar — magmatik va cho'kindi jinslarning yer ostida bosim va harorat va ta'sirida o'zgargan ko'rinishi bo'lib, ularga, asosan, kvarsitlar va marmarlar misol bo'ladi. Yer qobig'ining yuqori qismi (16—20 km chuqurlikkacha), asosan magmatik jinslardan tashkil topgan (95%), metomorfik jinslar 4% ni, cho'kindi jinslar esa 1% ni tashkil qiladi.
Kon jinslari bitta yoki bir necha mineral zarrachalardan tashkil topgan bo'ladi.
Yer qobig'i yoki uning ustida sodir bo'lgan fizikaviy- kimyoviy hodisalar oqibatida hosil bo'lgan tabiiy birikmalar mineral deb ataladi.
Kon jinslari va minerallar, agar ulardan tabiiy holda yoki qayta ishlashdan so'ng foydalanish mumkin bo'lsa, foydali qazilma hisoblanadi. Tabiatda foydali qazilmalar qattiq, suyuq va gazsimon ko'rinishlarga ega bo'ladi.
Foydali qazilma yotqizig'ini o'rab olgan jinslar puch (foydasiz) jinslardir. Kon jinslarini foydali qazilma va puch jinslarga ajratish nisbiy hisoblanadi.
Yer qobig'ida tabiiy ravishda to'plangan va ma'lum hajmga ega bo'lgan jinslar foydali qazilma koni deb ataladi. Ular tub va sochma ko'rinishda bo'ladi.
Tub konlar — o'zlari hosil bo'lgan joydan qo'zg'almagan konlar. Sochma konlar esa tub konlarining fizik yemirilishi natijasida maydalanib, o'z joyida qolgan yoki ma'lum masofaga shamol va suv oqimi orqali tarqalgan konlardir. Agar sochma konlar maydalangan joyida qolgan bo'lsa, bunday konlar elyuvial sochma konlar, tub konga nisbatan ma'lum masofaga tarqalgan bo'lsa, delyuvial sochma konlar deb yuritiladi.
Qazib olinayotgan foydali qazilmaga nisbatan konlar ruda va noruda konlariga ajratiladi. Tarkibida turli metallar, kimyo sanoati uchun kerakli bo'lgan minerallar (foydali kompo-
nentlar) bo'lgan foydali qazilma konlari ruda konlari deyiladi. Ko'mir, neft, tabiiy gaz, tabiiy qurilish materiallari konlari esa noruda konlaridir.
1.3. Foydali qazilma konlarining shakllari va yotish elementlari
Qattiq foydali qazilma konlari yer qobig'ida joylashishi bo'yicha to'g'ri va noto'g'ri shaklli konlarga ajratiladi. To'g'ri shaklli konlarni qatlamli va qatlamsimon ko'rinishga ega bo'l­gan konlar tashkil qiladi. Yer qobig'ida keng tarqalgan, plita- simon ko'rinishga ega bo'lgan, har ikki tomonidan bir-biriga deyarli parallel tekisliklar bilan chegaralangan foydali qazilma yotqizig'i «qatlam» deb ataladi. Ikki jins qatlamini bir-biri bilan ustma-ust tutashish tekisligi qatlamlanish tekisligi hisob- lanadi.
Foydali qazilma qatlami tepasiga joylash- gan jins qatlami qatlamning shifti yoki «osil- ma» yoni deyiladi.
Qatlam ostidagi jinslar esa, qatlam asosi (zamini) yoki «yotish» yoni deyiladi.
Qatlamlar oddiy (bir tarkibli) va murakkab (ko'p tarkibli) bo'lishi mumkin (1.3-rasm).
Cho'kindi jinslar tarkibida hosil bo'lgan foydali qazilma konlari, asosan, to'g'ri shaklli konlar hisoblanadi (ko'mir, yonuvchi slanes, mineral tuzlar, gips, marganes va boshqa foydali qazilma konlari).
Bir necha qatlamlar yer qobig'ida o'zaro parallel va bir-biriga yaqin joylashgan bo'lsa, ular qatlamlar dastasi (svitasi) deb ataladi.
Yertomir, shtok, linza va shu kabi nogeometrik shaklga ega bo'lgan foydali qazilma konlari noto'g'ri shaklli konlar hisoblanadi. Odatda, ruda konlari noto'g'ri shaklli konlardir.