201– guruh talabasi abduqodirov Fahriddinning “Iqtisodiyot” fanidan tayyorlagan kurs ishi mavzu

1.2. KREDIT TIZIMI UNING TUZILISHI, ZARURLIGI VA BOSHQA OMILLARI.
Kredit tizimi – bank va kredit muassasalari ularning kredit operasiyalarini bajarish uslublari, takil etishning huquqiy shakllari majmuini ifodalaydi.
Kredit tizimi deb kredit munosabatlar majmuasi va kredit munosabatlarni tashkil qiluvchi va amalga oshiruvchi kredit institutlar yig’indisiga aytiladi. Kredit tizimi orqali huquqiy va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo’sh mablag’lari yig’iladi va korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga vaqtincha foydalanishga beriladi. Kredit tizimi bir necha bo’g’inlardan iborat bo’lishi mumkin. Mablag’larni jalb qilishi va taqsimlanishiga qarab kredit tizimi bo’g’inlari o’z xususiyatlariga ega bo’ladi. Jahon amaliyotida kredit tizimi o’zining tashkil qilinish turiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi. Markaziy bank;
Tijorat banklar;
Maxsus-kredit institutlar;
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog’onali kredit bank tizimi ko’p mamlakatlar iqtisodining asosi hisoblanadi. Bu Markaziy bank, bank institutlari va nobank kredit muassasalaridir.
Bank institutlariga quyidagi banklar kiradi:

• 
  tijorat banklar;
  
• 
  investitsiya banklari;
  
• 
  jamg’armalar jalb qiluvchi banklar (O’zbekistonda Xalq banki);
  
• 
  ipoteka banki;
  
• 
  savdo banklari;
  
• 
  tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha banklar;
  
• 
  tarmoqlar bo’yicha ixtisoslashgan banklar va boshqalar.
  

Nobank kredit tashkilotlarga:

• 
  investitsiya kompaniyalari;
  
• 
  sug’urta kompaniyalari;
  
• 
  nafaqa va boshqa fondlar kiradi;⁴
  

Kredit tizimida asosiy o’rinni bank institutlari, bank institutlari tarkibida salmoqli o’rinni tijorat banklari egallaydi. Tijorat banklari kredit tizimining boshqa bo’g’inlariga nisbatan ko’proq bo’sh resurslarni jalb qiladi va ko’p miqdorda mijozlarga kreditlar beradi. Maxsus ixtisoslashgan kredit institutlari (banklar) tijorat banklari faoliyatini to’ldiradi va ular xalq xo’jaligining kam rentabellik, kam foydali tormoqlariga (qishloq xo’jaligi, uy-joy qurilish, tadbirkorlikni rivojlantirish va boshqalar) engil sharoitda kreditlar berish yo’li bilan ularni faoliyatini rag’batlantirib, rivojlantirib boradi. Banklar ma’lum belgilariga qarab quyidagi turlarga bo’linadi.

• 
  mulk shakliga qarab: aktsioner, noaktsioner, kooperativ, kommunal, davlat, aralash, xalqaro banklarga bo’linadi;
  
• 
  kredit beruvchi banklarga;
  
• 
  milliy mavqei bo’yicha: milliy va xorijiy banklarga;
  
• 
  faoliyat ko’rsatishi va bajaradigan funktsiyalariga qarab: depozit, universal, ixtisoslashgan banklarga bo’linadi.⁵
  

Aktsioner banklar aktsioner kompaniyalar sifatida yuzaga kelgan banklar bo’lib aktsiyalar chiqarish hisobidan ular kapitalining asosiy qismini yuzaga keltiriladi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda bank tizimining asosiy qismini aktsioner banklar tashkil qiladi. Noaktsioner banklar paychilar mablag’lari hisobidan tashkil qilingan banklar bo’lib, ular bir yoki bir necha shaxs ixtiyorida bo’lishi mumkin. Mayda ishlab chiqaruvchilar, hunarmandlarning faoliyatini qo’llab-quvvatlash maqsadida kooperativ banklar tashkil qilinadi. Bu banklarning mablag’lari ishtirokchilarning mablag’lari hisobidan vujudga keltiriladi va mijozlarga ularning faoliyatini rivojlantirish uchun engil sharoitda kredit beriladi. Kommunal banklar ixtisoslashgan kredit tashkilotlar bo’lib, kommunal xo’jalik va uy-joy qurilishini kreditlash va moliyalashtirish bilan shug’ullanadi.
Davlat banklari davlat ixtiyorida bo’lgan kredit muassasa bo’lib, o’zining birinchi kurtaklari qadimiy Rimda, Misrda, keyinchilik XVI-XVII asrlarda Evropada vujudga kelgan. Davlat banklarining quyidagi turlari amaliyotda bo’lishi mumkin: markaziy, tijorat banklari va maxsus kredit institutlar. Aralash banklar kapitali davlat tomonidan va bir qismi xususiy kapital tomonidan vujudga keltiriladi. Xalqaro banklar xalqaro pul, hisob va kredit munosobatlarini olib boruvchi bank bo’lib davlatlar o’rtasida valyuta, kredit va moliya munosabatlarini boshqarib boradi. Yirik xalqaro banklar qatoriga Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro Moliya korporatsiyasi, Xalqaro hisob-kitoblar bankini, Evropa investitsiya bankini va boshqalarni kiritish mumkin. Xorijiy banklar to’liq yoki qisman chet el investorlariga tegishli bo’lgan banklar bo’lib, ular o’z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar yirik banklarning sho’’balari sifatida faoliyat ko’rsatadi. Ba’zi davlatlarda mavjud depozit banklar jalb qilingan depozitlar hisobidan hisob, kredit, ishonch operatsiyalarini olib boradi. Depozit banklar asosan aholi jamg’armalarini jalb qilish va joylashtirish bilan shug’ullanadi. Universal banklar turli xil bank operatsilari: depozit, kredit, hisob, foiz, vositachilik va boshqa operatsiyalarni bajaruvchi bank hisoblanadi. Germaniya, Shveytsariya, Avstriya kabi mamlakatlarning tijorat banklari universal banklar hisoblanadi. Ixtisoslashgan banklar xalq ho’jaligining ma’lum sohalariga xizmat ko’rsatuvchi, aholiga xizmat ko’rsatuvchi banklardir. Ixtisoslashtirilgan banklarning turdagi sifatida investitsiya, jamg’arma, rivojlanish va taraqkiyot banklarini keltirish mumkin. Kredit tiziminining yana bir qismi nobank kredit muassasalari bo’lib, davlat va korxonalarni moliyashtirishi, uzoq muddatli kreditlash bilan shug’ullanadi. O’zbekistonda 1997 yilda nobank kredit tashkilotlari to’g’risida qonun loyihasi ko’rib chiqildi. Sug’urta kompaniyalari, nafaqa fondlari va boshqa fondlarning mablag’laridan oqilona foydalanish va bu mablag’larning samaradorligini ta’minlash masalasi qo’yilgan. Har bir mamlakatning kredit tizimi o’z xususiyatiga ega bo’lib, rivojlangan yirik universal banklar tarmoqlarining ko’pligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
O’zining tarixiy rivojlanishida kredit bir necha bosqichlarni bosib o’tgan. Birinchi shakllanishi. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida maxsus vositachilarning yo’qligi edi. Kredit munosabatlari, bo’sh pul mablag’larning egasi va qarz oluvchi o’rtasida bevosita amalga oshirilar edi. Bu erda kredit sudxo’rlik kapitali sifatida namoyon bo’ladi. Uning xarakterli belgilari sifatida quyidagilarni belgilab o’tish mumkin:

• 
  qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi, to’g’ridan-to’g’ri kelishuvga asoslangan qarz munosabatlarining to’liq markazlashmaganligi;
  
• 
  mablag’larni taqsimlashning cheklanganligi;
  
• 
  qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz normalarining belgilanganligi va boshqalar.⁶
  

Bu bosqichning tugallanishi ishlab chiqarish maqsadlari uchun moliyaviy qarz resurslariga bo’lgan ehtiyojning keskin oshishiga olib kelgan kapitalistik ishlab chiqarish usuli bilan bog’liq. Alohida olingan sudxo’rlarning individual kapitallari ko’rsatilgan talablarni qondirish uchun etarli emas edi. Bu esa ba’zi mulkdorlar tomonidan boshqa mulqdorlar pul mablag’larini jalb qilish hisobidan o’z faoliyatini olib borishga majbur qilardi. Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Kredit rivojlanishining bu bosqichi ssuda kapitali bozorida kredit-moliya tashkilotlari ko’rinishidagi maxsus vositachilarining paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Katta sudxo’rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki banklar o’z zimmasiga ko’pchilik kredit institutlariga keyinchalik an’nanaviy bo’lib qolgan, eng kerakli funktsiyalarni oldi. Bular:

• 
  bo’sh moliyaviy mablag’larni foiz bilan vaqtida to’lash majburiyati asosida qarz oluvchiga berishiga asoslanib jamg’arish;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to’lov va hisob-kitoblar bo’yicha xizmat ko’rsatishi (keyinchalik davlat uchun ham);
  
• 
  qator maxsus moliyaviy operatsiyalarni o’tkazish (masalan, veksel munosabati mexanizmi bo’yicha xizmat ko’rsatish va boshqalar).
  

Maxsus vositachilarga ssuda kapitali bozorida bo’lgan talab, shuningdek, foydaning yuqori normasi bank tizimining boshqa faoliyat sohalaridan keladigan kapital oqimi hisobiga rivojlanishini aniqlab beradi (yangi vujudga kelayotgan kredit tashkilotlarining tuzuvchilari sudxo’r va sarroflar bo’lmay, balki sanoat va savdo kapitalistlari edi). Rivojlanish bosqichida ssuda kapitali bozoridagi munosabatlar ma’lum darajada shakliy xarakter ola boshladi, kreditlashning malum bir turdagi jarayonlari o’rnatildi, ssuda kapitalining o’rtacha regional va o’rtacha milliy normalari o’rnatildi va h.k. Biroq kredit tashkilotlarning faoliyati haligacha markazlashmagan edi. Bu esa ssuda kapitali bozorining rivojlanishiga to’sqinlik qilardi va iqtisodiyotning tsiklik rivojlanish sharoitlarida moliyaviy bozorning boshqa bo’g’inlarida nomutanosibliklarni keltirib chiqardi.
Hozirgi ahvoli. Bu bosqichning asosiy belgisi - iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir. Davlat miqyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki umumilliy davlat kredit institutlarining paydo bo’lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun qo’l keldi hamda tijorat banklarining operatsiyalari va xizmat ko’rsatish ko’lamining kengayishiga olib keldi, masalan, fond bozoriga xizmat ko’rsatish bo’yicha. Keyinchalik Markaziy banklar faoliyati bozor iqtisodiyotini barqarorlashtirishning samarali omili bo’lgan kredit dastaklarini ishlatish bo’yicha yo’naltirildi. Bu esa davlatniki bo’lmagan kredit tashkilotlarini nazorat qilishni kuchaytirishni talab qildi. Shuningdek, iqtisodiyotda informatsion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining kompyuter kommunikatsiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishi kredit munosabatlarini yangi sifatli darajaga, ya’ni mijozga xizmat ko’rsatish bilan birga ularning moliyaviy faoliyatining hamma jabhalariga, shuningdek, xalqaro bozorga ham tarqalishiga olib keldi.
Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat omillari ta’minlaydi. Ishlab chiqarishning bu omillar bilan bir tekisda ta’minlanishi muammodir. Bu muammo o’z echimini kredit orqali topadi.
Kreditning vujudga kelishini nafaqat ichki iste’mol uchun tovar ishlab chiqarish doirasidan emas, balki asosan yuridik jihatdan mustaqil, bir-biriga mulkdor sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisodiy munosabatlarga kirishishga tayyor tovar egalari faoliyat ko’rsatayotgan muomala doirasidan qidirish kerak. Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir marta aylanishidagi qiymatning harakati kredit munosobatlari paydo bo’lishining iqtisodiy asosidir. Bizga ma’lumki, korxonalarning ishlab chiqarish fondlari (qiymat shaklidagi mehnat vositalari va predmetlari) muayyan bir muddatda pul (P), ishlab chiqarish va tovar (T) shakllarida bo’lishi mumkin. Korxona ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: P - T ... Ishlab chiqarish ... T^I – P^I
Fondlar doiraviy aylanishining birinchi bosqichida (P-T) pul fondlarining ishlab chiqarish fondlariga aylanishi sodir bo’ladi. Bunda mavjud pul mablag’lariga mehnat predmetlari va vositalari sotib olinadi.
Fondlar aylanishining ikkinchi bosqichida (... Ishlab chiqarish ...) ishlab chiqarish jarayoni sodir bo’lib, bunda tayyor mahsulotni yaratish ro’y beradi, mahsulot ko’rinishi tovar ko’rinishini oladi, ishlab chiqarish vositalari qiymatiga yangi qiymat qo’shiladi. Uchinchi bosqichda (TI - PI) tayyor mahsulot sotiladi. Tovar o’zining boshlang’ich pul shakliga o’tadi., lekin bunda tovar ham, pul ham o’zining ishlab chiqarish jarayonidan oldingi holatiga nisbatan qiymat jihatdan va miqdor jihatdan ortgan holda bo’ladi.⁷
Mahsulotni sotgandan keyin olingan pul fondlari o’z navbatida yana xarajat qilinadi, yani yangi ishlab chiqarish jarayoni uchun yangi ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi, ish xaqi to’lanadi va boshqa xarajatlarga sarflanadi. Shunday qilib, aylanma mablag’larning aylanishi qayta-qayta takrorlanaveradi va fondlarning doiraviy aylanishi vujudga keladi. Fondlarning har bir individual doiraviy aylanishi ijtimoiy takror ishlab chiqarishning bir qismi sifatida boshqa doiraviy aylanishlar bilan uzviy bog’langan. Ma’lumki 1-bo’lim korxonalari tomonidan yaratilgan mahsulot 2-bo’lim korxonalari va noishlab chiqarish sohasi tomonidan iste’mol qilinadi. O’z navbatida 2-bo’lim mahsuloti nafaqat o’z istemolchilari ehtiyojini, shuningdek, 1-bo’lim istemolchilarining ham ehtiyojini qondirish uchun ishlatiladi.
Bularning hammasi oborot fondlarining doiraviy aylanishi uzluksizligidan va fondlarning individual aylanishlari o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjudligidan dalolat beradi.
Asosiy fondlar qiymati harakati jarayonida resurslarni ishlab chiqarishdan bo’shatilishi ko’zga tashlanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat xizmat qiladi va ularning qiymati tovar mahsuloti qiymatiga asta-sekin o’tib boradi. Asosiy fondlarning asta-sekin eskirish qiymati o’z o’lchami bo’yicha korxonaning yangi vositalar sotib olish hajmini ta’minlay olmaydi.
Fondlaring aylanishida asosiy fondlarning o’zgaruvchan harakati ro’y beradi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, bunda ba’zi korxonalarda bo’sh pul mablag’lari to’planib qoladi, boshqalarida esa katta xarajatlarga ehtiyoj tufayli mablag’lar etishimovchiligi yuzaga keladi.
Xuddi shunday vaziyat aylanma fondlari harakatida ham vujudga keladi. Bu erda ularning uzluksiz aylanishidagi tebranishlar yanada xilma-xildir. Dastavval, bu tebranishlar ishlab chiqarishning mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish davri bilan mahsulotni sotish vaqti bir-biriga mos kelmasligi tufayli vujudga keladi. Mablag’lar harakatidagi tebranishlar tovar mahsulotini jo’natish bilan bog’liq xarajatlar tufayli ham vujudga keladi.
Ma’lumki, mahsulotni jo’natish vaqti bilan uni sotishdan olinadigan tushumning korxona hisob raqamiga kelib tushish vaqti ko’p hollarda to’g’ri kelmaydi. Bu hol turlicha sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Masalan, mahsulotni ishlab chiqaruvchi korxona bilan uni iste’mol qiluvchi korxona bir biridan muayyan masofada joylashganligi, mol sotib oluvchi korxonaning ayni vaqtda tovar va xizmatlarga to’lash uchun hisob-kitob schetida pul mablag’larining yetarli emasligi va boshqalar tufayli kelib chiqadi. Fondlarning doiraviy aylanishidagi tebranishlar zaminida ishlab chiqarish vaqti bilan mahsulotlarni sotish vaqtining mos kelmay qolishidan vujudga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi munosabatlarning paydo bo’lishi tabiiy holga aylanadi. Bu munosabatlar mablag’larning vaqtincha bekor turib qolishi bilan bu mablag’larga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etadi. Bunday munosabatlar odatda kredit munosabatlar deb yuritiladi va kredit munosabatlar asosida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan kredit kategoriyasi yuzaga keladi.