20-mavzu. Pulning xalqaro munosabatlardagi xarakat reja

20.3-jadval

1913-1923yillardaAQSh talabvamajburiyatlari

	Majburiyatlari	Talablari
1913	7mlrd.dollar	2mlrd.dollar
1926	3,3 mlrd.dollar	12mlrd.dollar
Rivojlangandavlatlarzahirasi
1914	23yilgachaAQShga2,3mlrd.dollarYevropadanoqibkeldi	23%
1924		46%

1925yildaAngliyabankiavvalgikursasosida"oltinstandarti"nikiritdi.Ammoumavjudbozordagisharoitlargamuvofiqemasedi.AmerikavaFransiyabanklariesa1931yildaBuyukBritaniyafuntsterlingidagizahiralariniko'paytirganholda"oltinstandarti"tiziminiqabulqilmadilar.

AQSho'zto'lovbalansiniaktivbo'lishiniistaganholdaxorijiyhamkorlarigauzoqmuddatlikreditlarniberib,iqtisodiydepressiyadavridao'ziqtisodiymavqeinisaqlabqolishgamuvvafaqbo'ldi.Fransiyadavlatiesafuntsterlinglaridagiaktivlarinioltingaalmashtirishhuquqigaegaekanliginita'kidlab,BuyukBritaniyanigao'zqaroridaqat'iyliginibildirdi.AmmoBuyukBritaniyao'zmajburiyatlaribo'yichajavobberaolmayqoldiva1931yilningyozidaqog‘ozpullarinioltingaalmashtirilishinibekorqildi.

1926-1929yillardaba'zimamlakatlardalikvidmablag‘larningo'sishivaoltinningjamg‘arilishi30-yillardajahondakuchliiqtisodiyinqirozsodirbo'lishigasababbo'ldi.

JahonvalyutamarkaziYevropadanAQShgako‘chdi,AQShqarzdordankreditorgaaylandi.

BudavrlardaAQSholtinstandartigaamalqilganyagonadavlatedi.

Ba'zidavlatlar1929-1930yillardayoq"oltinstandarti"dano'zlarinitortganedilar.1931yilgachabo'lgandavrdadeyarlibarchavalyutalarbir-biriganisbatanerkintebranaredi.AQSho'zvalyutalariningoltinbilanbog‘liqligini1933yildabekorqildi.Ammo1934yildaunisbatanpastroqparitetbilan"oltinstandarti"gaqaytdi.AQShdollariningkursiendiilgarigikursning54%initashkilqilaredi.Bundanso'ng,ya'ni1934yildavomidako'pchilikdavlatlaro'zvalyutalarinidevalvatsiyaqildilar.Shundayqilib,milliyvalyutalarningko'psonlidevalvatsiyalarivasavdocheklanishlarinikiritishdavriboshlandi.Oqibatdadunyosavdohajmikeskinqisqaribketdivadeyarlibarchamamlakatlardaishsizlarsoniko'payibketdi.

Yuqoridaqaydetilganvajahontarixiga"buyukdepressiya"nomibilankirgan,30-yillardagichuqurjahoniqtisodiyinqirozioqibatidadunyoningbarchadavlatlario'zqog‘ozpullarinirasmiyravishdaoltingaalmashtirilishinito‘xtatdilarhamdabundankeyinhechbirdavlato'zqog‘ozpullarinioltingaalmashinishinitiklayolmagan.

Davlatlarmilliyqog‘ozpullariningbahomasshtabigaasosanoltingaalmashinishinito‘xtatilishiikkinchijahonvalyutatiziminingasosi,"oltin-devizstandarti"ninginqirozinibildiradi.Oqibatda1930yildantoIkkinchijahonurushiningoxirigachajahonvalyutabozoridatartibsizlikhukmsurdi.

Ikkinchijahonurushidanso'ngjahonningyetakchidavlatlariboshliqlari30-yillarinqirozigaolibkelganxatolarnitakrorlamaslikkaharakatqilib,1944yilningiyuloyida,keyinchalik"Bretton-Vudstizimi"nominiolgan,Bretton-Vudsdaqat'iyvalyutakurslaritiziminiyaratdilar.

O‘shadavrningmuhimmasalalaridanbiribuharbiyyillarqarzlarimuammosinihalqilishedi.Masalan,BuyukBritaniyaAQShgayiriksummalarniqarzedi.NafaqatBuyukBritaniya,balkiYYevropadagibarchadavlatlarurushdavridako'rgantalofatlarioqibatidayaqinyillarichidao'zqarzlarinieksportlarihisobigaqoplashimkonigaegaemasedilar.ShusababliIkkinchijahonurushioqibatidapaydobo'lganharbiyqarzlarmuammosiqaytmaskreditlarvauzoqmuddatlissudalartiziminikiritishyo'libilanqalqilinganedi.

Davlatlarningo'zqarzlarinialohidaqismlarbilanuzishgaimkonibo'lmaganligisababliulardainflyatsiyahisobigabundayqarzlardanqutilishishtiyoqitug‘iladi.

Davlatlarniyakkalanishiningoqibatlariayniqsa,o'zlarinixalqaroraqobatta'siridanholiqilishbilanbog‘liqxatti-harakatlarida,devalvatsiyaketidan"quvish",turliko'rinishdagisavdocheklanishlarivato'siqlar,dunyosavdohajminingpasayishi,ommaviyishsizlikhamdasiyosiybarqarorsizlikdao'zaksinitopganbo'lib,buo'znavbatidaularningxalqarohamkorlikkaintilishlarizo'rayibborayotganligidandalolatberaredi.

Bretton-Vudsvalyutatiziminingaslmohiyatiqat'iyyokibarqaror,o'zgaruvchanligisezilmasvalyutakurslarinijoriyetishdaniboratedi.Ikkinchijahonurushidanhamsiyosiy,hamiqtisodiyjihatdannihoyatdacharchabchiqqandavlatlarjahonbozoridadavlatlararovalyutamunosabatlaridahukmsurayotgantartibsizlikkabarhamberishmaqsadida1944yildaAQShningBretton-Vudsnomlijoyidaxalqarovalyuta-moliyakonferensiyasinichaqiradilar.

1944yilda44davlatimzolaganAsosiyxususitlari:

• 
  Valyutaparitetidan+1%gatebranishgaruxsatberilgan,Yevropavalyutatizimiuchun- +0, 75%
  
• 
  RasmiykursbơyichaAQShdollariniayrboshlanishioUSD($) 35=trounsi(31, 1g.)
  
• 
  Oltinbilanbirgaikkivalyutazahiravalyutasirolinibajardi
  
• 
  XVFnitashkiltilishi
  

Ikkinchijahonurushidanso'ngjahonningyetakchidavlatlariboshliqlari30-yillarinqirozigaolibkelganxatolarnitakrorlamaslikkaharakatqilib,1944yilningiyuloyida,keyinchalik"Bretton-Vudstizimi"nominiolgan,Bretton-Vudsdaqat'iyvalyutakurslaritiziminiyaratdilar.

O‘shadavrningmuhimmasalalaridanbiribuharbiyyillarqarzlarimuammosinihalqilishedi.Masalan,BuyukBritaniyaAQShgayiriksummalarniqarzedi.NafaqatBuyukBritaniya,balkiYYevropadagibarchadavlatlarurushdavridako'rgantalofatlarioqibatidayaqinyillarichidao'zqarzlarinieksportlarihisobigaqoplashimkonigaegaemasedilar.ShusababliIkkinchijahonurushioqibatidapaydobo'lganharbiyqarzlarmuammosiqaytmaskreditlarvauzoqmuddatlissudalartiziminikiritishyo'libilanqalqilinganedi.

Davlatlarningo'zqarzlarinialohidaqismlarbilanuzishgaimkonibo'lmaganligisababliulardainflyatsiyahisobigabundayqarzlardanqutilishishtiyoqitug‘iladi.

Davlatlarniyakkalanishiningoqibatlariayniqsa,o'zlarinixalqaroraqobatta'siridanholiqilishbilanbog‘liqxatti-harakatlarida,devalvatsiyaketidan"quvish",turliko'rinishdagisavdocheklanishlarivato'siqlar,dunyosavdohajminingpasayishi,ommaviyishsizlikhamdasiyosiybarqarorsizlikdao'zaksinitopganbo'lib,buo'znavbatidaularningxalqarohamkorlikkaintilishlarizo'rayibborayotganligidandalolatberaredi.

Bretton-Vudsvalyutatiziminingaslmohiyatiqat'iyyokibarqaror,o'zgaruvchanligisezilmasvalyutakurslarinijoriyetishdaniboratedi.Ikkinchijahonurushidanhamsiyosiy,hamiqtisodiyjihatdannihoyatdacharchabchiqqandavlatlarjahonbozoridadavlatlararovalyutamunosabatlaridahukmsurayotgantartibsizlikkabarhamberishmaqsadida1944yildaAQShningBretton-Vudsnomlijoyidaxalqarovalyuta-moliyakonferensiyasinichaqiradilar.

Jahonshumulahamiyatgaegabo'lganBretton-Vudsxalqarovalyuta-moliyakonferensiyasi1944-47yillarmobaynidabo'libo'tgan.Mazkurkonferensiyada

qabulqilinganKelishuvmoddalariurushdanso'nggijahonvalyutatiziminingtamoyillarinibelgilabberdi. Butamoyillarquyidagilardaniborat edi:

1. 
   Oltingavaikkizahiravalyutasiga,ya'niAQShdollarihamdaqismanBuyukBritaniyafuntsterlingigaasoslangandavlatlararooltin-devizstandartitizimio'rnatildi.Bundaoltin-devizstandartifaqatginadavlatlararomunosabatlardasaqlanibqolganbo'lib,mamlakatlarningpultizimlariesaoltingaalmashmaydigankreditpullargaasoslanganedi.
   

Oltinni,jahonvalyutatiziminingasosisifatidaishlatilishiningquyidagiasosiy4shakliko'zdatutilganedi:

1. 
   valyutalarningoltinparitetlarisaqlanib,XalqaroValyutaFondidaularniqaydetishtartibikiritilganedi;
   
2. 
   oltinxalqarohisob-kitoblarbo'yichaqoldiqniso'ndirishvositasivaijtimoiyboylikningramzi,Xalqarovalyutalikvidliginingmuhimkomponentisifatidaishlatilabordi;
   

v)AQSho'ziningo'sganvalyuta-iqtisodiyqudratigavakapitalistikdunyodao'ziningengyirikoltinzahiralarigatayanganholdaAQShdollarigaasosiyzahiravalyutasimaqominibiriktiribqo'yishmaqsadidadollarnioltingatenglashtiribqo'ydi;

g)shumaqsaddaAQShg‘aznaxonasixorijiydavlatlarmarkaziy(milliy)banklarivahukumattashkilotlarigaAQShdollarlarinioltinga,birunsiyaoltin35AQShdollarirasmiybahoasosidaalmashtirishnidavomettirdi.Oltinningbundayrasmiybahosi1934yildaAQShdollariningbahomasshtabiasosidakiritilganedi.

2. 
   Valyutalarnio'zarosolishtirilishivao'zaroalmashuvi,XalqaroValyutaFondia'zolaribo'lmishdavlatlaro'rtasidarasmiyravishdao'zarokelishibolinganhamdaqat'iybelgilangan,AQShdollarlaridaifodalangan,valyutaparitetlariasosidaamalgaoshadiganbo'ldi.O‘zarokelishibolinganbundayparitetlarningo'zgartirilishifaqatFondningruxsatibilanamalgaoshishimumkinedi.
   
3. 
   Valyutalarningqat'iybelgilangankurslarrejimikiritildi.Valyutalarningbozorkurslariparitetidankichikmiqdorlardaoqishimumkinedi,XalqaroValyutaFondiningNizomigamuvofiqvalyutakurslarinibundayoqishiparitetidan+;-1%,YYevropavalyutakelishuvigaasosanesa+;-0,75%(ya'ni,taxminan1,5%)nitashkiletishimumkinedi.Valyutakurslaritebranishiningbundaychegaralarinisaqlashmaqsadidamazkurshartnomagakirgandavlatlarmarkaziy(milliy)banklariAQShdollarlaridayokio'zmilliyvalyutalaridavalyutaintervensiyasiniamalgaoshirishgamajburedilar.
   

Masalan,GermaniyamarkasiAQShdollariganisbatan3,69va3,63chegaralardatebrangan,FransiyafrankiningkursiesaAQShdollariganisbatanbupaytdapasayishtendensiyasigaegabo'lganbo'lsa,ya'ni5,5125-danto5,5960gacha,undabundayholatavtomatikravishdaGermaniyamarkasiningFransiyafrankiganisbatan3,19%gadevalvatsiyasigaolibkelar edi.Ya'ni:

3,6300/5,5960=0,6487DEM/FRF

3,6900/5,5125=0,6694DEM/FRF

0,6694/0,6487=3,19%.

XalqaroValyutaFondiorqalidavlatlararovalyutatartibgasolinishikiritildi.BungaasosanXalqaroValyutaFondimuvozanatsizvalyutalarbarqarorliginiqo'llab-quvvatlashmaqsadidaxorijiyvalyutadamuayyanbirdavlatlarning vaqtinchahosilbo'lganto'lovbalanslarikamomadiniqoplashuchunkreditlarberaboshladi.

Shundayqilib,Bretton-Vudsvalyutatizimivalyutamunosabatlarinibozortomonidantartibgasolinishinidavlatbilanbirgalikdaolibborilishigaasoslanganekan.

Bretton-Vudsvalyutatizimima'lumbirdavrmobaynidao'zigayuklatilganfunksiyalarniyaxshibajaribkeldi.Biroqbumazkurvalyutatiziminingnuqsonsizekanligidandalolatemasalbatta.

Bretton-Vudsvalyutatizimi,boshidanoqAQSh,AQShdollarimanfaatlariuchunxizmatqilishgamo‘ljallanganvalyutatizimiedi.ButizimAQShdollariniboshqadavlatlarvalyutalariustidanhukmronliginita'minlagan.Ammojahonvalyutabozoridagibundayahvol,AQShningjahoniqtisodiyotidagiulushiniqisqaribborishivaYevropaIqtisodiyhamjamiyatidavlatlarihamdaYaponiyaroliningo'sibborishijarayonidasaqlanibqolishiamrimaholedi (jadval3).

1970-yillarningboshida,Bretton-Vudsvalyutatizimivajahoniqtisodiyotidakechayotgano'zgarishlarrealligiorasidagiziddiyatningkeskinkuchayishivalyutamunosabatlariborasidabirqatorislohotrejalarininghayotgakiribkelishigasababbo'ldi.

AQShda:

• 
  Qisqamuddatliqarzlari1949-1971yy. 8,5barobaroshdi
  
• 
  Oltinzahiralari2,4martaqisqardi
  
• 
  1971yilgachadevalvasidanboshtortdi
  
• 
  Evrodollar1960y.-2mlrd.,
  
• 
   1981y.-750mlrd.
  
• 
  TMKlarningsalbiyroli
  
• 
  Brettonvudstizimiinqirozi
  

Valyutainqiroziniiqtisodiypasayishbilanmoskelgani

• 
  Inflyatsiyaninikuchayishi―issiqpullarni‖kơpaytirdi
  
• 
  Tơlovbalanslarinibarqarormasligi
  
• 
  ValyutatiziminikuchlarnisbatigamoskelmasligiBretton–Vudstiziminingqarama-qarshiligitartibsizbozorvaboshqariladigandollartizimibo‘yichaishyuritishquyidagilargaolibkeldi:
  

-o‘zgarmasoltinnarxivanarxio‘suvchitovarvaxizmatlarorasidafarqyuzagakelishiga

-AQShdanko‘pmiqdordagikapitalningboshqadavlatlargaoqibketishiga

-chetellardagikattaharbiyxarajatlarga

-AQShningto‘lovbalansidefitsitlibo‘lishiga

-dollarningrealkursivauningoltinparitetiorasidauzilishningbo‘lishigaolibkeldi.

Bretton-Vudsvalyutatizimininginqirozijahonvalyutabozoridagitartibsizliklargaolibkeldi.Ammobundaytartibsizliklaruzoqqacho'zilmadi.1976-78yillardaAQShningKingston(Yamayka)shahridabo'libo'tganxalqaromoliya-kreditkonferensiyasidato'rtinchijahonvalyutatizimigaasossolindi.

To'rtinchijahonvalyutatiziminingasosiytamoyillariquyidagilar:

1. 
   oltin-devizstandartio'rnigaSDRstandartikiritildi.Ushbuxalqarohisob-kitobvalyuta(pul)birliginingyaratilishi(O.Emmingerloyihasibo'yicha)haqidagi kelishuv1967yildaXVFa'zolaribo'lmishdavlatlartomonidanimzolandi.SDRningmuomalagakiritilishimunosabatibilanXVFUstavigakiritilganbirinchio'zgartirish1969yilning28iyulidakuchgakirdi;
   
2. 
   oltinningdemonetizatsiyajarayoniyuridikjihatdanyakunlandi.Uningrasmiybahosi,oltinparitetlarivaAQShdollarlarinioltingaalmashinishibekorqilindi.Yamaykakelishuvigaasosanendioltinqiymato'lchovivavalyutakurslariuchunboshlanqichhisobnuqtasibo'laolmaydi;
   

v)a'zomamlakatlargaharqandayvalyutakursirejiminitanlabolishhuquqiberildi;

g)XVFyangisharoitlardadavlatlararovalyutamuvofiqlashtirilishinijonlantirishilozimedi.

ShubilanbirgalikdaYamaykavalyutatizimisharoitidavalyutalarkurslariningrejimierkinsuzuvchibo'lib,AQShdollaristandartio'rnigako'pvalyutalistandartqabulqilindi.

Shundayqilib,Yamaykavalyutatiziminingmuammolariuningyanadaislohetilishiningob‘yektivzaruratinikeltiribchiqaradi.Buyerdagap,birinchinavbatda,valyutakurslarinibarqarorlashtirish,yetakchidavlatlarvalyuta-iqtisodiysiyosatlariningo'zaromuqobillashtirilishinikuchaytirishyo'llariniqidirishto‘g‘risidaboradi.Ularningvalyutahamjihatligijahonvamilliyiqtisodiyotlarmuvozanatsizliginingmanbalaridanbiribo'lmishjahonvalyutamexanizminitakomillashtirishistagidao'zifodasinitopadi.Biroqvalyutakelishmovchiliklariningnegizidayuqoridazikretilganuchmarkazningo'zaroraqobatdoshligiyotadi.

YamaykavalyutatiziminingbarqaroremasligigajavobanYYevropaIttifoqimamlakatlariiqtisodiyintegratsiyajarayonlarinirag‘batlantirishmaqsadidao'zXalqaro(hududiy)valyutatiziminibarpoetdilar.

Zamonaviyvalyutatizimixususitlari:

• 
  TMK jahoni.ch.50%
  
• 
  Jahonsavdosining70%, ulardan40% ichki savdo
  
• 
  100kuchliiqtisodiyotning52TMK, qolganlaridavlatlar
  
• 
  Jamipatentlarning80%
  
• 
  100yirikTMK i.ch.kapitalini25%ninazoratqiladi
  
• 
  300yirikTMK jami25% aktivlargaga
  
• 
  Valyutasavdolaritơxtovsizsutkada24soatamalgaoshiriladi
  

Jamixorijiyaktivlarning40-50% TMKlargategishli

20.6.Valyutakursivaungata‘siretuvchiomillar

Valyutakursiningxalqaroiqtisodiymunosabatlartizimidagio‘rnihaqidaso‘zyuritilishidanuningmazmuninianiqlashtirishmaqsadgamuvofiqdir:valyutakursi(inglizcha,«rateofexchange»)–mavjudbo‘lganmilliyvalyutapulbirliginingboshqabirorxorijiydavlatvalyutapulbirligidaaksetganqiymatigaaytiladi.

Masalan,1999yilningboshidayevrokursi1,18dollarnitashkiletganbo‘lsava2011yilning9avgustkuni1,42dollarnitashkileganbo‘lsayevroningkursi20%(1,42-1,18)/1,18=0,2gaoshgan..EkvivalenttarzdaAqShdollariham1999 yilningboshida0,85yevroturganbo‘lsa2011yilning9.avgustidabirdollar0,70yevrogatengbo‘lgan,ya‘ni(0,70-0,85)/0,85=-0,17=17% gaqadrsizlangan.

Valyutakursiiqtisodiyotdabo‘libo‘tadiganbarchaiqtisodiyvamoliyaviyinfratuzilmaqonun-qoidalarningo‘zgaribturishi,xususan,barchamoliyaviyoperatsiyalar,umumdavlatmiqyosidatovarayirboshlash,savdovatqlovbalanslariningiqtisodiybarqarorlikyokinobarqarorlikjihatlarivaumumanolganda,―fundamentalsathi‖valyutakursiningrealqiymatinikeltiribchiqaradi.Umumanolganda,biron-birmamlakatiqtisodiyotiningqandaydarajadaekanliginiuningvalyutakursidanbilibolishmumkin.Mohiyatijihatidanbiron-birdavlatningvalyutakursinafaqatsotibolishqobiliyatinibelgilabberadi,balkimazkurmamlakatdaolibboriladiganjoriyvayakuniyhisob-kitoblar,buxgalteriyainfratuzilmasidagihisoblar,umumdavlatstatistikahisob-kitoblari,valyutabirjasidagiolibboriladigantahlillar,hamdayuqoridagilargaasoslanganholdakelgusimoliyaviyyilholatlariprognozlashtiriladi.Valyutakursiprognozlashtirilayotganda,mamlakatbyudjeti,kutilayotganinflyatsiyavaishsizlikdarajalaritahminiyholatdanamoyonbo‘ladi.Valyutakursiningxalqaroiqtisodiymunosabatlartizimidagiqrnihamg‘oyatdamuhimdir.Chunki,xarqandayxalqaroiqtisodiyoperatsiyalarbiron-birmilliyvalyutaningboshqasigaayriboshlanishibilanbog‘liqdir.

Shuninguchunbozorkotirovkasirasmiykotirovkadanfarqqiladi.Jahonamaliyotidakatirovkalashniamalgaoshirishning2xilusulimavjud;

1. 
   To‘g‘rikotirovkalash.Agarxorijiyvalyutabirliginingbahosimilliyvalyutadako‘rsatilsa,buto‘g‘rikotirovkalashdebataladi.Masalan,2003yilning30sentyabrida 1AQShdollariganisbatano‘zbekso‘miningkursi975,00so‘mni, 1Rossiyarubliganisbatan31,97so‘mnitashqiletdi.1AQShdollari=975,00so‘mButo‘g‘rikotirovkalashhisoblanadivabundaykotirovkalashhozirgivaqtdajahondagiko‘pchilikmamlakatlardaqo‘llanilibkelinmoqda.
   
2. 
   So‘mning(milliyvalyutaning)dollarga(xorijiy)valyutaganisbatanbahosiegrikotirovkalashdebataladi.Egri(teskari)kotirovkalashdabirbirlikmilliyvalyutaningxorijiyvalyutalardagimiqdorio‘rnatiladi,ya‘nibirbirlikmilliyvalyutaningxorijiyvalyutadagibahosiko‘rsatiladi, masalan;
   

1so‘m=-------AQShdollariyoki1so‘m= 0,0010256AQShdollari975,00 100so‘m=0,102564AQShdollari

1000so‘m=1,02564 AQShdollari

1so‘m=---------Rossiya rubliyoki1 so‘m= 0,031279Rossiyarubli31,97 100so‘m=3,12793Rossiya rubli

1000so‘m= 31,2793Rossiyarubli

Kotirovkaningchaptomonidagivalyutakotirovkabazasi,o‘ngtomonidagikotirovkavalyutasidebyuritiladi.

1so‘m = 975,00AQSH dollari

kotirovkabazasi kotirovkavalyutasi

Valyutakotirovkasiodatda2asosiyelementnio‘zidamujassamlashtiradi.

1. 
   sotibolishkursi(Bid-bid)
   
2. 
   valyutanisotishkursi (offer-ofep)
   

Masalan, 1AQSH dollari=975,0o‘zbekso‘misotishkursi(offer) 981,0o‘zbekso‘misotibolishkursi(Bid) Valyutanisotishvasotibolisho‘rtasidagifarqspred(spread)debnomlanadivauyuqoridagimisolda 6so‘m(981-975)nitashqilqiladi.

Bankkotirovkasibilanbanklararobozorkotirovkasio‘rtasidagifarqmarjadeyiladivaubankningvalyutabo‘yichapozitsiyasi,uningbitimlariningsummasi,salmog‘ivaboshqaomillargabog‘liqbo‘ladi.Valyutakurslariningturlariko‘pbo‘lib,ularniquyidagicha tavsiflashmumkin.