20- variant. Tursunxo'jayev Xasanxo'ja

• davlatning tabiati va funksiyalariga;

• mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga; 

• budjetning iqtisodiyot va xizmat ko‘rsatish soha-tarmoqlari bilan aloqalarining ko‘lamiga;

• davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishiga;

• budjet mablag‘larini taqdim etish shakllariga va b. 

Bu omillar ta’siri ostida har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir

bosqichidagi budjet xarajatlari  tarkibi va tuzilishi shakllanadi. Masalan, agar davlatning asosiy 

e’tibori iqtisodiyot tarmoq larini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lsa, unda

budjet xarajatlari tarkibida  yirik investitsiya larni davlat resurslari hisobidan moliyalashtirish

xa rajatlari ustun bo‘ladi. Davlatning asosiy e’tibori jamiyatdagi ij timoiy muammolarni hal

qilishga, aholini ijtimoiy  himoya lash ga, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishga qaratil- 

gan bo‘lsa, xarajatlar tarkibida ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlar ortib boradi. 

Budjet mablag‘lariga egalik qiluvchilar  ishlab chiqarish va  noishlab chiqarish sohalaridagi

tashkilotlar, ya’ni budjet mablag‘  larini oluvchilar budjet xarajatlari orqali moliyalashtiriladi. 

Shunday qilib, budjet xarajatlari tranzit xarakterga ega. Budjetda faqat budjet xarajatlarining

miqdori xarajatlar moddalari bo‘yicha belgilanadi, bevosita xarajatlarni esa budjetdan mablag‘

oluvchilar amalga oshiradilar. Bundan tashqari, budjet dotatsiyalari, subven siyalari va budjet

ssudalari vositasida budjet tizimi dara- 

jalari bo‘yicha budjet mablag‘larini qayta taqsimlash budjet orqali amalga oshadi. Budjet

xarajatlari asosan qiytarib olinmaydigan  xarakterga ega. Faqat budjet kreditlari va budjet

ssudalari qay- 

tariladigan asosda berilishi mumkin. Xarajatlar tuzilmasi budjet  yili uchun tasdiqlanadigan

budjetda bevosita ko‘rsatiladi va budjet daromadlari kabi iqtisodiy vaziyatga, ijtimoiy

ustuvorliklar- 

ga bog‘liq bo‘ladi. O‘z iqtisodiy mazmuniga qarab budjet xarajatlari joriy va kapital xarajatlarga

bo‘linadi. 

Budjetning joriy xarajatlari – budjet xarajatlarining bir qismi bo‘lib, davlat hokimiyati organlarining,

mahalliy o‘z-o‘zini  boshqarish organlarining, budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga,

davlat tomonidan quyi pog‘onadagi budjetlar va  iqtisodiyotning ayrim tarmoq lariga mablag‘

ajratish, dotatsiyalar,  subvensiyalar va subsidiyalar shaklida yordam ko‘rsatish uchun  ajratiladi. 

Budjetning kapital xarajatlari – budjet xarajatlarining innovatsiya va investitsiya faoliyatini

ta’minlaydigan qismi hisoblanadi. Unga tasdiqlangan investitsiya dasturiga muvofiq ishlab 

turgan yoki yangidan tashkil qilinadigan korxonalar, tashkilotlar va muassa salarga investitsiyalar

uchun mo‘ljallangan xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar investitsiya maqsadlari uchun budjet kre ditlari

tarzida beriladigan mablag‘lar, kapital ta’mir lash  xarajatlari va kengaytirilgan takror ishlab

chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlardan iborat. 

Davlat budjeti xarajatlari o‘zining funksional tayinlanishiga  ko‘ra quyidagi guruhlarga

birlashtirilgan: 

1. Ijtimoiy soha (ta’lim, sog‘liqni saqlash, fan, madaniyat,  

omma viy axborot vositalari, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy  

ta’minot muassasalari va tadbirlarini mablag‘ bilan ta’minlash)  

---

va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash (ko‘p bolali va kam ta’min- 

langan oilalarga nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlari)  

xarajatlari; 

2. Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat

tomonidan qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; 

3. Iqtisodiyot xarajatlari; 

4. Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 

5. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish  xarajatlari; 

6. Sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; 

7. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; 

8. Zaxira jamg‘armalarini shakllantirish xarajatlari; 

9. Boshqa xarajatlar. 

Sanab o‘tilgan har bir guruh xarajatlar, o‘z navbatida, mahka- 

maviy va maqsadli belgisiga ko‘ra guruhlanadi. Mahkamaviy bel- 

gisiga ko‘ra budjet mablag‘larini oluvchi vazirlik, davlat qo‘mitasi  

yoki boshqa davlat boshqaruv organining xarajatlariga bo‘linadi.  

Bu belgiga ko‘ra xarajatlarni tahlil qilishda budjet xarajatlari- 

ning qaysi tarmoq va sohalarga yo‘naltirilayotgani haqida xu- 

losa qilish mumkin bo‘ladi.

Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi kabi  mahkamalar tomonidan tasarruf

etiladi. O‘z navbatida, har bir  vazirlik, davlat qo‘mitasi, idorasi yoki alohida budjet tashkilotiga 

ajratilgan budjet mablag‘lari xarajatlar ning aniq turlari bo‘yicha  

ajratiladi (maqsadli belgisiga ko‘ra). Masalan, kasb-hunar kollejiga ajratilgan jami mablag‘ ish

haqi, kommunal to‘lovlar, joriy  ta’mirlash, asbob-uskunalar va o‘quv jihozlari sotib olish kabi 

xarajat turlari bo‘yicha (muassa saning xarajatlar smetasiga kiritilgan xarajatlar) rejalashtiriladi va

moliya lashtiriladi. Hududiy belgisiga ko‘ra budjet xarajatlari umumdavlat xa- 

rajatlariga va mahalliy hokimiyat organlarining xarajatlariga bo‘ linadi. Umumdavlat xarajatlari,

odatda, respublika budjetidan amalga oshiriladi va davlat ahamiyatidagi tadbirlarni  

moliyalash tirishga safarbar etiladi. Mahalliy hokimiyat organlari esa hududiy va mahalliy

ehtiyojlardan kelib chiqib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va viloyat, shahar, tuman

budjetlari mablag‘laridan xarajat larni amalga oshiradilar.

3. Byudjet tashkilotlarini smeta asosida moliyalashtirishning mazmuni, umumiy tamoyillari.

Xarajatlar smetasi – byudjet tashkilotlari moliyaviy rejasi sifatida.

 Budjet tashkilotlari bo‘ysunuviga ko‘ra respublika budjeti va mahalliy (viloyat, tuman, shahar)

budjetlardan mablag‘ bilan ta’minlanadilar, ular ning  joriy faoliyati budjet tashkilotlarini mablag‘

bilan ta’minlashning  o‘rnatilgan tartibiga asosan moliyalashtiriladi, bunda yuridik shaxs 

maqomiga ega bo‘lgan tashkilotlar mustaqil ravishda o‘z moliya- 

viy rejalarini xarajatlar smetasi shaklida qonunchilik bilan belgilangan tartibda ishlab chiqadilar. 

Budjet tashkilotlari o‘zlarining xarajatlarini hisoblab chiqishda quyidagilarga amal qiladilar: 

– O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respub- 

likasi Oliy Majlisi qarorlari, Prezident farmonlari va qarorlari,  

O‘z bekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va  

farmo yishlari, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining nor- 

mativ hujjatlariga; 

– budjet tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirishning norma- 

---

tiv uslubiga; 

– tovar va xizmatlarning davlat tomonidan tartibga solinadigan  

baholari va tariflariga, shuningdek, nodavlat korxonalar va tash- 

kilotlarning ayrim tovarlari va xizmatlari baholariga; 

– yuqori turuvchi tashkilotlar rahbarlarining o‘zlari tasarrufida- 

gi muassasalarning kelgusi yil uchun xarajatlar smetalarini tuzish  

masalalari bo‘yicha ko‘rsatmalari va takliflariga, agarda ular qo- 

nun hujjatlariga zid bo‘lmasa; 

– bolalar va boshqa ijtimoiy-madaniy tashkilotlarda ovqatla- 

nishga ketadigan xarajatlar summasi tashkilotlarning ayrim turlari  

uchun qonun hujjatlari bilan tasdiqdangan ovqatlanish me’yorlari  

va ovqatlanish kunlari sonidan kelib chiqib hisoblanadi; 

– dori-darmonlarga ketadigan xarajatlar summasi qonun hujjatlari bilan belgilangan pul

xarajatlari me’yoriga qarab hisoblab  

chiqiladi;  

– ijtimoiy-madaniy tashkilotlarning ayrim guruhi uchun ki yim- 

kechak, poyafzal, choyshab, yotoq anjomlari va boshqa yumshoq  

jihozlar sotib olishga ketadigan xarajatlar moddiy ta’mi notning  

amaldagi me’yorlari asosida, lekin ajratilgan mablag‘lar doirasi- 

da hisoblanadi.  

Xarajatlar smetasi – muassasaga ajratilgan budjet mablag‘- 

larining hajmi, maqsadli yo‘nalishi va yil choraklari (g‘aznachilik  

sharoitida – har bir chorakning oylari) bo‘yicha taqsimlanishini  

belgilab beruvchi asosiy moliyaviy hujjat. 

Smetalarning quyidagi turlari amalda qo‘llaniladi:  

– yakka (individual) smetalar; 

– jamlanma smetalar; 

– budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha smetalar;  

– markazlashgan tadbirlar uchun smetalar. 

Yakka smetalar yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan alohida  

olingan muassasa bo‘yicha tuziladi. Masalan, muayyan hududda  

(tuman yoki shaharda) joylashgan yuridik shaxs maqomida faoli- 

yat qiluvchi davlat sog‘liqni saqlash muassasasi (kasalxona, qishloq  

vrachlik punkti, ixtisoslashgan dispanser va sh.k.) mustaqil ravishda budjetdan to‘lanishi ko‘zda

tutilgan o‘z xarajatlarini yakka  smeta asosida rejalashtiradi. 

Jamlanma smetalar yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan  

va tegishli davlat boshqaruv organlari huzuridagi markazlashtiril- 

gan buxgalteriyalar va tegishli hokimiyatlarning buxgalteriyalari  

tomonidan xizmat ko‘rsatilayotgan tashkilotlar bo‘yicha tuziladi  

(masalan, tuman madaniyat bo‘limiga qarashli markaziy kutubxo- 

nalar tizimi bo‘yicha). 

Budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha smeta – tashkil bo‘lish  manbalari va ushbu

mablag‘larning qonunchilikka muvofiq foydalanish yo‘nalishlari ko‘rsatilgan holda budjetdan

tashqari daromadlar tushumlarining prognoz hajmlari aks ettiriladi. 

Markazlashgan tadbirlar uchun smetalar – vazirliklar, idoralar  

---

va hokimiyatlar boshqarmalari va bo‘limlari tomonidan markazlash ti rilgan holda amalga

oshiriladigan xarajatlar bo‘yicha tuziladi va har bir markazlashgan tadbir uchun alohida ishlab

chiqiladi.