2 Ўзбекистон республикаси

3 - чизма. Муста қ ил иш таркиблари
Муста қ ил иш таркиби
Таш қ и таркиби
Ички  таркиби
Билим
манбалари
Фикрла
ш
фаолияти
Фаолият
турлари
Таълим
усуллари
Ў
қ
увчи
эришган
янги
натижалар
Топшир
и
қ
лар
Илгари 
эгалланган
,  

---

107 
4-чизма. Мустақил ишларнинг турлари  
Қўйилган муаммо ва вазифалар бўйича маълум ечимга келиш ҳамда 
унинг қулай йўлларини танлаш учун керак бўладиган мустақил фикрлаш 
кўникмаси мустақил ижодий ишлаш жараѐнида шаклланади ва мустаҳкамланиб 
боради.
Педагогикага оид илмий адабиѐтларда мустақил ишларнинг қуйидаги 
турлари қайд этилади. Намуналар бўйича мустақил ишлар типик 
вазифаларни, турли машқларни намуна асосида ечишдир. Улар билимларни 
ўзлаштиришга омил бўлиб хизмат қилади, лекин ўқувчиларнинг ижодий 
фаоллигини ўстирмайди.
Реконструктив-вариатив мустақил ишлар нафақа билимларнинг 
амалий тавсифномасини, балки билимлар тузилмасини қайта ишлаб чиқишни, 
3 .  Муста қ ил ишларнинг турлари
намуналар б ў йича  
муста қ ил ишлар
тад қ и қ ий муста қ ил
ишлар
эвристик муста қ ил
ишлар
ижо дий тад қ и қ о т  
ишлар и
реконструктив - 
вариантив муста 
қ
ил 
ишлар
тад
қ
и
қ
от муаммосини кўра олиш 
малакасини, уни муста
қ
ил 
ифодалай олиш, фаразни 
белгилаб олиш,
муаммонинг 
ҳ
ал 
қ
илиниши 
режасини ишлаб чи
қ
иш
Ў қ 
ув матери
алларни 
ў
злаштириш жараѐнида 
типик вазифаларни, турли 
маш
қ
ларни намуна асосида 
ечиш
Ў қ 
ув
маш
ғ
улотларида 
ў
ртага
ташланган
айрим
муаммо
ва
масалаларни
ижодий
ҳ
ал
қ
илиш
Ў қ 
увчининг психик, 
эмоционал ва хиссий 
ҳ
олати фикрлаш ва а
қ
лий 
изланиши учун муаммоли 
вазият
яратиш
Билимлар тузилмасини
қ
а
йта ишлаб чи
қ
иш, масала 
ѐки муаммони ечишда 
илгари
ў
злаштирилган 
билимларни 
қ
айта тиклаш
Муста қ ил ишларнинг  
турлари

---

108 
масала ѐки муаммони ечишда илгари ўзлаштирилган билимларни жалб 
қилишни
кўзда тутади. 
Тадқиқий мустақил ишлардатадқиқот муаммосини кўра олиш 
малакасини, уни мустақил ифодалай олиш, фаразни белгилаб олиш, 
муаммонинг ҳал қилиниши режасини ишлаб чиқиш ва уни ҳал этишни кўзда 
тутилади.
Ижодий тадқиқот ишлари. Бундай ишларда вазифа муаммоли 
вазиятнинг юзага келишини тақозо қиладиган шароит яратишдан иборат бўлади. 
Ўқитишнинг ҳозирги жараѐни таҳлили психолог ва педагогларнинг фикрича, 
муаммоли вазият, кутилмаган, ҳайрат ва маҳлиѐ бўлишдан бошланади. Ўқитиш 
шароитида инсоннинг психик, эмоционал ва хиссий ҳолати унга фикрлаш ва 
ақлий изланиши учун ўзига хос туртки вазифасини бажаради. Муаммоли вазият 
муайян педагогик воситаларда мақсадга мувофиқ ташкил этиладиган ўзига хос 
ўқитиш шароитида юзага келади. У билишнинг мақсадлари махсус тақозо 
қилган ақлий таранглик ҳолатидир. Бундай вазият негизида аввал 
ўзлаштирилган билимлар ва янги юзага келган вазифани ҳал қилиш учун ақлий 
ва амалий ҳаракат усуллари ѐтади. Янги билимлар ўзлаштирилган билимлар 
билан боғланмаса, ақлий машаққат муаммоли бўлмайди. Ўқувчи ўз фаолиятида 
тайѐр намуналардан озод бўлган ҳолда масалани ҳал қилиниш йўлларини 
қидиради, тадқиқ қилади. Бундай ишлар сирасига эксперимент қўйиш, жиҳозлар, 
макетлар ва бошқаларни лойҳалаш билан боғлиқ бўлган вазифалар киради.
Шундай қилиб, мустақил ишлар ўқитишнинг энг муҳим услуби бўлиб, 
унда ўқувчиларнинг машғулотларга тайѐрланиш, олинган билим, кўникма ва 
малакаларини мустаҳкамлаш жараѐнидаги индивидуал фаоллиги ошади.
География таълимида мустақил ишлар тизимини мустақил иш турлари 
бўйича ишлаб чиқиш яхши самара беради. Мактаб география таълимида 
ташкил этиладиган мустақил ишлар тизимини қуйидаги турларга бўлиш 
мумкин (5-чизма).
География таълимида ташкил этиладиган мустақил ишларни мактабда 
ўқитиладиган география курслари – табиатшунослик, умумий табиий география 
бошланғич курси, материклар ва океанлар табиий географияси, Ўрта Осиѐ 
табиий географияси, Ўзбекистон табиий географияси, Ўзбекистон иқтисодий ва 
ижтимоий географияси, жаҳоннинг иқтисодий ва ижтимоий географияси бўйича 
ишлаб чиқилиши мумкин. Бунда ҳар бир география курсидаги мустақил иш 
учун бериладиган топшириқлар дастурда берилган мавзулар қамраб олиниши 
мақсадга мувофиқ.Мустақил ишларни билим таркиби (компонентлари) бўйича 
қуйидаги йўналишларда ишлаб чиқилади:

---

109 
1. Умумий тушунчаларни шакллантириш;
2. Хусусий тушунчаларни шакллантириш;
3. Географик билимларни шакллантириш;
4. Географик кўникмаларни шакллантириш;
5. Географик фактлар билан ишлашга ўргатиш;
6. Сабаб-оқибат боғланишларни аниқлашга ўргатиш.
7. Географик қонуниятларни шакллантириш;
8. Ўқув фаолияти (иш) усулларини шакллантириш.