2 Ўзбекистон республикаси

1 – расм.Ўқув дастурини ишлаб чиқиш мантиқий модели 
Ишлаб чиқиш сиклининг ҳар бир босқичидаги “қандай?” ва “нима?” 
пунктлари ҳам аҳамиятга эга. Улар бизларни “дастур ѐки модуль шакли 
кўпроқ мундарижа туридан боғлиқ бўлиши керак” деган фикрдан ўтиб 
фикрлашга, ва мақсад ва кутилаѐтган натижалар унинг бир қисми эканлигини 
тушунишга ундаш учун керак.
Мисол учун, агар бизнинг мақсадимиз ўрганишни талабалар 

---

81 
маълумотларни таҳлил қила оладиган йўналишда енгиллаштириш бўлса, 
қилинган услуб ва ѐндашув бошқа йўналишдаги, аммо шу мақсадли бошқа 
шахснинг услуб ва ѐндашувига ўхшаб кетади, бу ерда эса “қандай” саволи 
ўқув дастурини тузишда “нима” саволидан кўра кўпроқ марказий бўлиб 
қолади (Коуон, 2006, шахсий муносабат).
Модель ўқитишни қандай қилиб қўллаб-қувватлаш ва нимани 
ўргатишни ажратиб олишни ўзига савол бериш орқали тезлаштириш, ва бу 
ишни сикл давомида амалга ошириш имконини беради.
Ушбу моделнинг янгироқ модификацияси 2-расмда кўрсатилган. Ушбу 
модификацияланган модель ўрганиш натижаларини ишлаб чиқиш жараѐни 
марказига қўяди, курс ва дастур учун мақсад ва натижаларни акс эттирадиган 
муносабатдаги кичик ўзгаришларни кўрсатади. Ишлаб чиқиш жараѐнининг 
ҳар бир босқичида “нимага” саволини қўшиш ўқитувчиларнинг талабалар 
амалиѐтида савол беришини рағбатлантириш ва буни ўқув дастурини ишлаб 
чиқишда акс эттиришни кўзлайди. 
2- расм.Коуон аввалги модели модификацияси 
Ушбу моделдан фойдаланиш ўқитувчига ўрганиш натижаларини равшан 
ва имкониятли тилда аниқлаб олиш, ва бу орқали талабаларга уларнинг 
ўрганиш стратегиялари орқали фикрлаш имкониятини беради. У шунингдек 
ўқитувчиларни режалаштирилган ўрганиш натижаларига талабаларни қай 
тарзда йўналтириш учун кўмаклашади.
Ўқув дастурларини ишлаб чиқишнинг ушбу мантиқий модели Биггзнинг 
ўқитиш, ўрганиш ва баҳолашни мувофиқлаштириш модели (1999) билан мос 
келади. Кўплаб ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, талабалар 
ўқитувчилардан анча олдин баҳолаш жараѐни ҳақида ўйлай бошлайди, шу 
сабабли курсни ѐки ўқув дастурини ишлаб чиқишнинг охирги қисми кўриб 

---

82 
чиқилади. Ўқув дастурида талабаларнинг ўқитувчиларга нисбатан 
таққослаган истиқболлари орасидаги фарқларни кўрсатиб берувчи Биггз 
модели 3-расмда кўрсатилган.
3 - расм.Ўқув дастурига бўлган қарашлар 
Манба: Biggz (1999:142). Open University press Publishing Company
рухсати билан кўрсатилган
5
.
Мультимедиали дастурий-педагогик воситалардан фойдаланиб чизма 
геометрияни фанини ўқитишни ташкил этишдаги муаммоларни ҳал этиш 
учун учта йўналишни белгилаб оламиз:
1.
Дастурий-педагогик 
воситалардан 
унумли 
ѐки 
мақсадли 
фойдаланишни режалаштириш; 
2.
Дастурий-педагогик воситалардан дарсларда ва мустақил таълимда 
фойдаланиш; 
3.
Дастурий-педагогик воситалардан фойдаланишни ташкил этиш. 
Чизма геометрия фани ўқитишда дастурий-педагогик воситалардан 
фойдаланишни режалаштиришда қуйидагиларга эътибор қаратилиши керак: 

талабаларнинг билиш қобилиятларига; 

фаннинг кириш қисмида ДПВ лардан фойдаланмасликка; 

мавзуларнинг кетма-кетлигига; 

ҳар бир дарсда ДПВ ларни қўллашдан олдин уларни ишлатиш 
бўйича кўрсатмалар беришга; 

талабаларни толиқтириб қўймаслик чораларини кўришга. 
Дастурий-педагогик воситалардан дарс жараѐнида фойдаланиш дарс 
турига боғлиқ бўлади. Дастурий педагогик воситаларидан фойдаланишда 
ўқитувчи анъанавий усуллар билан биргаликда янги педагогик 
технологиялардан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Маъруза 
машғулотларида музѐрар, Венн диаграммаси, синквейн, кластерлардан 
фойдаланиш мумкин. Қуйида дастурий-педагогик воситалардан фойдаланиб 
5
A Handbook for Teaching and Learning in Higher Education, published 2009by Routledge 270 Madison Ave, New 
York, NY 10016, chapter IV: Planning teachingand learningCurriculum design and development, Lorraine Stefani, 
41-57p. 

---

83 
ўқув жараѐнини ташкил этиш методикаси берилган. 
Маъруза машғулотларида аввалдан ўқитувчи янги педагогик 
технологиялар асосида ДПВ дан фойдаланиш вақтини аниқлайди. Электрон 
қўлланмани автоматик ишлаш тизимига ўтказади. Бу ҳолда маърузачига 
оператор ѐрдамлашиши шарт бўлмайди. Электрон қўлланма Microsoft Power 
Рoint дастурида яратилганлиги боис ўқитувчига презентация вақтини 
репетиция орқали белгилаб, дарс вақтини тўғри тақсимлаб олишига 
имконият беради. Маъруза вақтини тўғри тақсимланиши дарснинг самарали 
ўтишига хизмат қилади.
Амалий машғулотларда электрон қўлланмадан фойдаланишдан аввал 
ўқитувчи мавзуни қисқача баѐн этиб, бирон масалани доскада ишлаб 
кўрсатади, сўнг презентацияни ишга тушириб, шу типли масалалардан бир 
нечасини ечилишларини кўрсатади. Масалаларни ечилишидан аввал 
уларнинг фазовий ечимларини кўрсатиш керак, чунки фазовий ечимларини 
кўрсатилиши талабаларнинг мустақил фикрлашга ва масалага ижодий 
ѐндашишга жалб этади ва талабаларнинг тушунмаган қисмида орқага қайтиб 
тушунгунга қадар кўрсатиш икониятини яратиб беради. Сўнгра талабаларга 
топшириқлар бериб, уларни топшириқларни бажаришларини назорат қилиб 
боради. Шунингдек, агарда шу типли масалаларнинг интерфаолли моделлари 
бўлса, талабалар ўз топшириқларини интерфаол моделларда бажариб 
кўрадилар. Интерфаол моделга тошириқларни параметрлари киритилиши 
билан топшириқ ечими экранда пайдо бўлади. Талабалар экранда 
масалаларни ечилишини кузатиш орқали ўзларининг чизма қоғозларига 
чизиб борадилар. Аудиторияда компьютер мавжуд бўлса, қизиққан талабага 
ўз топшириқларини компьютерда бажаришга ҳам рухсат бериш мумкин. 
Юқорида келтирилган ДПВ лардан амалий машғулотлар жараѐнида 
фойдаланиш методикасини қисқача алгоритми қуйидагича: 

мавзу ўқитувчи томонидан қисқача баѐн этилиб, унга оид электрон 
ўқув қўлланма ѐрдамида бир неча масаланинг ечилиши компьютер 
технологиялари ѐрдамида кўрсатилади (20 минут) масала ишлаб кўрсатилади 
(10 минут); 

интерфаол моделда топшириқларни бажариш тартибини кўрсатиб 
берилади (5 минут); 

мавзуга оид намунавий масала доскада ишлаб кўрсатилади (10-
минут); 

талабаларга топшириқлар берилади ва интерфаол моделда ўз 
топшириқларини бажариб олишлари назорат қилинади (5 минут). 

электрон ўқув қўлланмадан, китоблардан фойдаланган ҳолда ўз 
топшириқларини қоғозда бажарадилар (35 минут). 

---

84 

мустақил ишлаш учун топшириқ берилади (5 минут). 
Чизма геометрия фанининг биринчи ва иккинчи дарсларида талабаларда 
чизма геометрия фанидан билимлари етарли эмаслиги ва ДПВ лардан 
фойдаланиш кўникмаларига эга бўлмаганликлари учун ўқитувчи томонидан 
доскада масаланинг ишлатиб кўрсатилишига сабаб бўлмоқда.
Талабаларнинг мустақил ишларида ушбу электрон қўлланма уларга 
қуйидаги имкониятларни беради: Талаба электрон ўқув қўлланмани ишга 
тушириб, мундарижа саҳифасига ўтади. Мундарижадан ўзига керак бўлган 
мавзуни танлаб, мавзуни ўрганиб, масаланини ечилишини кузатади. 
Масаланинг ечиш усулларини ўргангандан сўнг ўз топшириқларини 
бажаришга киришади. Топшириқларни бажаришда интерфаол моделлардан, 
ўргатувчи моделлардан ва назорат ўтказувчи тизимдан фойдаланиши 
мумкин. Масалани ечилишини кузатиш давомида тушунмаган жойларида ҳар 
қадамда орқага қайтиб кўриш имкониятлари бўлади. 
Маъруза, амалий машғулотлар ва мустақил таълимда ҳам интерфаол 
моделлардан, ўргатувчи ва имитация дастурларидан, назорат ўтказувчи 
дастурлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Бу таълимнинг кўргазмалилигини ва 
дарсларнинг тушунарли бўлишини таъминлайди.