2 Ўзбекистон республикаси

 
 

---

82 
5.2.Нутқнинг товуш маданиятини тарбиялашга оид ишлар 
бўлимлари 
Нутқнинг товуш маданиятини тарбиялаш она тилидаги товушларни аниқ 
айтиш, уларни тўғри талаффуз қилиш, сўзлар ва ибораларни аниқ талаффуз 
қилиш, тўғри нутқий нафас олиш, шунингдек овоз кучидан етарли даражада 
фойдалана олиш қобилияти, нутқнинг нормал суръати ва ифодалиликнинг 
турли интонацион воситалари (нутқ мусиқаси, мантиқий сукут, урғулар, нутқ 
суръати, ритми ва тембри) ни шакллантиришни ўз ичига олади. Нутқнинг 
товуш маданияти яхши ривожланган нутқни тинглай олиш қобилияти 
асосида шаклланади ва ривожланади. 
Болаларда тўғри ва яхши жаранглайдиган нутқни ривожлантирар экан, 
тарбиячи қуйидаги вазифаларни хал этиши зарур: 
-болаларда тинглаш қобилиятини тарбиялаш, унинг компонентларини, 
яъни: тинглаш эътибори (бирон-бир товушни жаранглашига қараб қандай 
товуш эканлигини ва унинг йўналишини аниклай олиш), фонематик тинглаш, 
мазкур нутқ суръати ва ритмини қабул қила олиш қобилиятларини аста-
секин ривожлантириб бориш; 
- артикуляция аппаратини ривожлантириш; 
- нутқий нафас олиш устида ишлаш, яъни иборалар билан эркин сўзлай 
олиш учун қисқа нафас олиш ва давомли нафас чиқаришни ўргатиш; 
- мулоқот шароитидан келиб чиққан холда овоз баландлигини бошқариш 
қобилиятини тарбиялаш; 
- она тилининг барча товушларини тўғри талаффуз қилишни 
шакллантириш; 
- хар бир товушни, шунингдек сўзлар ва ибораларни аниқ ва тушунарли 
талаффуз қилишга, умуман яхши талаффузга одатланиш; 
- сўзларни ўзбек адабий тилининг орфоэпия қоидалари меъёрларига мос 
холда талаффуз қилишни ривожлантириш; 
- нормал нутқ суръатини шакллантириш, яъни сўзлар ва ибораларни 
нутқни тезлаштирмай ва секинлаштирмай секинлик билан хамда шу билан 

---

83 
бирга тингловчига аниқ тушуниш имкониятини яратган холда талаффуз 
қилишни ўргатиш; 
- нутқнинг охангий ифодалилигини тарбиялаш, яъни фикрлар, 
хиссиётлар ва кайфиятни мантиқий пауза, урғу, оханг, суръат, ритм ва тембр 
ёрдамида аниқ ифодалаш қобилиятини шакллантириш. 
Тарбиячи нутқдаги камчиликларни ўз вақтида аниқлаш ва уни 
мутахассисга юборишдан олдин бундай нуқсонлар хақида етарли тасаввурга 
эга бўлиши лозим. 
Энди хар бир вазифани батафсил кўриб чиқамиз: