2. Yer egalik tizimi. Soliqlar va soliq tizimi. Temuriylar davrida hunarmandchilik munosabatlari

XV asrda Movarounnaxr va Xurosonda yer egalari “dexqon”, ekin maydonlariga ishlov beruchilarni “muzoriy”, ya’ni ziroatchilar qishloqning mexnatkash tabaqasi bo’ilb, ular 4 guruhga bo’lingan:

• XV asrda Movarounnaxr va Xurosonda yer egalari “dexqon”, ekin maydonlariga ishlov beruchilarni “muzoriy”, ya’ni ziroatchilar qishloqning mexnatkash tabaqasi bo’ilb, ular 4 guruhga bo’lingan:
• 1) davlat yerlarida yashovchi muzoriylar;
• 2) mulkdorlarning yerlarini ishlovchi muzoriylar;
• 3) o’z yeriga ega bo’lgan dexqonlar;
• 4) vaqf mulklarida yashovchi muzoriylar.

Muzoriy davlat yoki vaqf yerlarida ham, tarxon yoki suyurg‘ol egalari kabi yirik mulkdorlarning yerlarida ham yollanma ziroatchi bo‘lib dehqonchilik qilgan. Uning hosildan oladigan hissasi yer egalari yerdan tashqari, urug‘lik, omoch, ho‘kiz, ot-arava kabilarni berishiga qarab belgilangan. Qanday yerda dehqonchilik qilishidan qat’i nazar, muzoriy hamma vaqt soliqlarni to‘lar va majburiyatlarni o‘tar edi.

• Muzoriy davlat yoki vaqf yerlarida ham, tarxon yoki suyurg‘ol egalari kabi yirik mulkdorlarning yerlarida ham yollanma ziroatchi bo‘lib dehqonchilik qilgan. Uning hosildan oladigan hissasi yer egalari yerdan tashqari, urug‘lik, omoch, ho‘kiz, ot-arava kabilarni berishiga qarab belgilangan. Qanday yerda dehqonchilik qilishidan qat’i nazar, muzoriy hamma vaqt soliqlarni to‘lar va majburiyatlarni o‘tar edi.

Sug’orma dexqonchilik yerlarida olinadigan asosiy soliq “xiroj” deb atalgan. Chunonchi, daryo, buloq va koriz suvlari bilan sug’oriladigan obikor yerlardan xiroj xosilning 1/3 qismi (33%) miqdorida olinadi. Lalmikor yerlarning unumdorligi obikor yerlarga nisbatan ancha-muncha past bo’lgan. Shunga asosan bunday yerlardan xosilning 1/6, ya’ni 16.5 % dan to 1/8, ya’ni 12,5% miqdorida soliq undirilgan.

• Sug’orma dexqonchilik yerlarida olinadigan asosiy soliq “xiroj” deb atalgan. Chunonchi, daryo, buloq va koriz suvlari bilan sug’oriladigan obikor yerlardan xiroj xosilning 1/3 qismi (33%) miqdorida olinadi. Lalmikor yerlarning unumdorligi obikor yerlarga nisbatan ancha-muncha past bo’lgan. Shunga asosan bunday yerlardan xosilning 1/6, ya’ni 16.5 % dan to 1/8, ya’ni 12,5% miqdorida soliq undirilgan.
• Mulk yerlarining bir qismi “ushr”, ya’ni xosilning 1/10 qismi (10 %) miqdorida soliq olingan. Bunday yerlar odatda zamonasining ilm-fani, ma’rifati va ma’naviy hayotida muhim nufuzga ega bo’lgan ulamolar va mashoyixlar tasarrufida bo’lgan. Chorva mollaridan 1/40, ya’ni 2.5 % miqdorida “zakot” olingan.