2. Xalq aytimlarini notaga olish. Xalq cholg’u kuylari usullarini notaga olish. Tayanch so’zlar

Xalq cholg’u kuylarini usullarini notaga olish.
O’zbek musiqa madaniti va uning asosiy qismlaridan biri bo’lgan cholg’ular va cholg’u kuylari qadim qadimdan boy va murakkab tasviriy imkoniyatlarga ega. Eramizning birinchi asrlarga oid manbalar tarix navislar asarlari, badiiy adabiyot namunalari va O’zbekistonda arxeolglar tomonidan topilgan qadimgi yodgorliklarda jumladan cholg’u asboblari va cholg’uchilar tasvirlangan (haykalchalar) devorlarga chizilgan badiiy rasmlar va boshqalar bundan dalolat beradi. Bu yodgorliklarda tasvirlangan cholg’ularning ko’pchiligi keyingi asrlarda ham ishlatilganligi haqidagi ma’lumotlar o’rta asr olimlari Abu Nasr Forobiy(X asr), Abu Abdullo Xorazmii (X asr), Abu Ali ibn Sino ( XI asr), Axmadiy (XIV asr), Abdurahmon Jomiy (XV asr) va boshqalarning musiqaga oid asarlarida uchraydi. Ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy (1441 - 1501) asarlarida ud, tanbur, chang, rubob, qo’biz, g’ijjak rud nay, surnay, karnay, daff (yoki doira) kabi o’rta asrlarda keng rasm bo’lgan cholg’ularning nomlari qayd etiladikiy ularning ko’pi bizgacha deyarli o’zgarishsiz yetib kelgan.

Bu cholg’ular o’z tuzilishi va ijrochilik uslublarga qarab uch turga bo’linadi. 1. Urib chalinadigan musiqa asboblari (doira, nog’ora, safoil, qo’shiq va boshqalar) 2. Puflab chalinadigan musiqa asboblari (nay, surnay, bulamon, qo’shnay, karnay) 3. Torli cholg’ular (qo’biz, g’ijjak, sato, tanbur, tor, dutor, do’mbira, afg’on rubob, qashqar rubob, ud, chang va boshqalar) — Cholg’u va ashula kuylariga jo’r qilib chalinadigan usullar. Yakka doirada (yoki ikki-uch doirada) chalinadigan,asosan raqs-larga jo’r bo’ladigan usullar. Usullar o’z tuzilishi jihatidan odatda ma’lum kuyning hususiyatlari hamda ashulada foydalanilgan she‗r vazni bilan bog’langandir. Shuning uchun ham she’r vazni va usul tuzilishi hamda ularning nazariy yoritish uslublarida umumiylik seziladi. Ma‘lumki, she’riyatda aruz vazni asosini tashkil etuvchi qisqa va uzun bo’gin birikmalarining turlarini o’rta asr olimlari unlili va unlisiz undosh harflar birikmalari yordamida, she’r vaznini esa shu yo’lda tuziladigan shartli formulalar (foilun, mafoilun v. b. k.) bilan belgilaganlar. Masalan, aruzning tarkibiy qismini tashkil etuvchilardan sug’ra ikki undosh (biri unli, biri unlisiz) harflar bilan belgilanadi («men» so’ziga o’xshagan). Naqrlar (ritmik tuzilmalarning eng kichik bo’lagi)dan iborat musiqadagi ritmik tuzilmalar ham unlili va unlisiz undosh harflar yordamida «tan» shaklida belgilanadi va bu yasama so’z odatda cxor aktalik yoki sakkiztalik notaga tenglashtiriladi ( «tan» yoki «bum» bir xor aktavalik yoki bir sakkiztalikka, «tana» yoki «baka» esa ikkita sakkiztalik yoki ikkita o’n oltitalik notalarga teng bo’ladi). Odatda jo’r qilinib chalinadigan usullar ma’lum ritmik tuzilmalardan iborat bo’lib, ijro etilayotgan kuy tugaganga qadar deyarli o’zgarmasdan ko’p marta takrorlanaveriladi. Faqat ayrim musiqa asarlaridagina usul o’zgaruvchan bo’ladi yoki yangi-yangilari bilan almashinib turadi. Bunday o’zgaruvchanlik xususiyatni esa usullarning ikkinchi turi, ya’ni kuyga jo’r bo’lmaydigan va alohida doira, nog’orada chalinib ko’pincha raqslar bilan ijro etiladigan usullarni uchratish mumkin. Raqsga jo’r bo’lib ijro etiladigan usullar doimo raqs bilan bir butunlikni tashkil etadi. Bunga misol sifatida zamonaviy ―Pilla‖ va qadimiy ―Qatta o’yin raqslarini ko’rsatish mumkin. ―Katta o’yin‖ yoki ―Pilla‖da ishlatiladigan usullar ikki-uch doirada ijro etilganida esa doiralardan biri asosiy usulni chalib tursa, ikkinchi-uchinchisi unga ―qochirim‖ar qilib turadi, bu esa shu yo’l bilan ijro etiladigan usulni yana ham jozibali bo’lishini ta’minlaydi. Nog’ora usullari asosan marosim va turmushning boshqa tantanalari munosabati bilan chalinadi. Odatda bunday usullarga karnay va surnay ham jo’r bo’ladi.