2. Тупроқ харитаси ва картограммаларининг аҳамияти

q = -K ( dH / dx f⁵ ; (7)
Бу ерда К- окимнинг деворига ишкаланишини инобатга олувчи коэффициент, окиб турувчи сув массасининг аралашувига кетган энергия;

Бу ерда D- диффузия коэффиценти, ундан ташкари термодиффузия, бародиффузия, электродиффузия хам булиши мумкин; с - концентрация

• 
  суюкликнинг нотекис мухит оркали суткасига сантиметр ёки миллиметрлар билан улчанадиган секин харакати, яъни фильтрация ёки намликни олиб утиш Дарси конунда курсатилган:
  

Фильтрланадиган окимнинг тезлиги, аникроFи - суюклик бирламчи окимнинг нотекис мухит юзаси бирлиги орасидан гетиш тезлиги куйдагига тенг:
qф ⁼ —^(pdH / dx (6)

• 
  

Н - окимнинг босими. Солиштирамиз: Фильтрацион оким тезлигини 2 марта ошириш учун босим градиентини шунча марта ошириш керак, турбулент сув окими учун эса

4. 
   Тупроқ структураси неча типга бўлинади.
   

Тупроқ қаттиқ фазаси, ҳар хил катта-кичикдаги ўзига хос таркиб ва хусусиятга эга бўлган механик элементлар мажмуасидан иборат. Бу элементлар табиий шароитда якка ҳолда ҳамда ўзаро бир-бирларига таъсир этади ёки муносабатда бўлади. Шунинг учун ҳам юза тортиши кучи ҳамда бир қатор ички ва ташқи кучлар таъсирида икки ёки ундан ортиқ механик элементлар жипслашиб тупроқ агрегатларини вужудга келтиради. Ўз навбатида бу агрегатлар биологик ва гидрометрик жараёнлар таъсирида янада йириклашиб тупроқнинг структура бўлакларини вужудга келтиради. Агрегат бўлакчалар ўз навбатида тупроқ сув ва ҳаво ҳаракатига ёки кетадиган жараёнларнинг ҳаммасига таъсир кўрсатади. Тупроқ структураси деб, мазкур тип ва унинг қатламига хос ҳар хил катталикда, шаклга, сувга чидамликка эга бўлган агрегатлар йиғиндисига айтилади.
+ум ва қумоқ тупроқларда механик элементлар, одатда агрегатларга бирикмаган алоҳида заррачалардан ташкил топган. +умоқ ва соз тупроқлар эса структурасиз ёки кам структуранинг тупроқ физикавий хоссаларига ерга ишлов бериш ҳолатларига тупроқнинг сув ҳаво режимлари ва умуман унумдорлиги ҳамда ўсимликларнинг ривожланишига таъсири каби масалаларга рус олимлари В.В.Докучаев, П.А.Костичев ва Н.А.Качинский ва бошқаларнинг асарларида алоҳида аҳамият берилган.
2. Тупроқда 3 хил: кубсимон, призсимон, плитасимон структура фарқ қилиниб, улар бир неча турдан иборат бўлади.
Ҳар хил тупроқ типи учун маълум бир турдаги структура ҳарактерлидир. Масалан, бўз тупроқлар учун – кесакчали-чангсимон, шўртоблар учун-устунсимон, қора тупроқлар учун – донадор кесакчали, подзол тупроқлар учун – баргсимон шакли ҳарактерлидир.
Агрономик нуқтаи назардан тупроқ структураси катта-кичиклигига кўра қуйидаги гуруҳларга;
1) 10 мм, кесакчали структура: 2) 10-0,25 мм гача макроструктура: 3) 0,25-0,01 мм гача дағал макроструктура 4) 0,01 мм дан кичик-нозик макроструктурага бўлинади.
Агрономик нуқтаи назардан тупроқнинг юқори горизонтларидаги оптимал кўрсаткичи 1 дан 5 мм гача ўлчамли структуралар ҳисобланиб, аммо сер ёғин туманларда – бу кўрсаткич – 10 мм, қурғоқчил туманларда 2 мм атрофидадир. Тадқиқотлардан маълумки, қумоқ ва соз механик тупроқларда оптимал ҳолидаги структуранинг бўлиши учун 0,25 мм дан катта агрегатлар миқдори 70-80 фоиз (жумладан, сувга чидамли агрегатлар 40-60 фоизни) ташкил этиши муҳим аҳамиятга эга. Йирик макроструктуралар тупроқдаги энг қулай сув-ҳаво хоссаларини юзага келтиради. Ўлчамли 2 мм га яқин макроструктуралар эса тупроқнинг юқори аэрацияли шароитида намни яхши сақлаб, шу билан бирга тупроқнинг эрозияга чидамлигини оширади.
Макроструктура билан бир қаторда тупроқ унумдорлигида, айниқса 0,25 дан 0,05 мм гача ўлчамли микроструктураларнинг роли ҳам катта. Микроструктурали агрегатлар Марказий Осиёнинг бўз-тупроқлари шароитида экинлардан юқори ҳосил олишни таъминлайди.
Структуранинг сифати уларнинг нафақат ўлчами билан балки сувга чидамлиги барчасининг жиҳатдан мустаҳкамлиги билан ҳам белгиланади. Шундай хусусиятга эга бўлган структуралар узоқ вақт бузилмасдан сақланади, улар ёмғир ва суғориш сувлари таъсирида чангланиб кетмайди, ерга механик ишлов берилган барқарор, чидамли бўлиб қолади.
Турли табиий зоналардаги тупроқларнинг ҳайдалма қатламида сувга чидамли структуралар миқдори бир хил эмас. Масалан, типик ва оддий қора тупроқларнинг ҳайдалма қатламида 10 дан 0,25 мм гача бўлган сувга чидамли агрегатлар миқдори 60-70 % бўз тупроқларда -5-10% атрофидадир.
Механик элементлар бир-бири билан ёпишиб ёки минерал ва органик моддалар ўзаро бирикиб, микроагрегатлар ҳосил қилади. Микроагрегатлар шунингдек коллоидларнинг ўзаро таъсирлашиб коагуляцияланишидан ҳам келиб чиқади. Кейинчалик микроагрегат тўпламидан макроагрегатлар юзага келади.
Агрономик нуқтаи назардан қимматли структураларнинг юзага келиши тупроқнинг алоҳида агрегатларга ажралиши ҳамда сувга чидамли агрегатларнинг ҳосил бўлиши каби жараёнлар билан боғлиқ. Тупроқнинг тўла агрегатларга ажралиб кетиши ўсимликлар илдиз системасининг ривожланиши туфайлидир. Шунингдек тупроқда яшайдиган жониворларнинг фаолияти ҳамда тупроқнинг даврий равишда музлаб, намланиб туриши, ернинг қуриши ҳамда уни ишлаш натижасида рўй беради.
Ўсимликларнинг зич илдизлари тупроқнинг барча бўшлиқлари бўйлаб кириб боради ва тупроқни алоҳида бўлакларга ажратади; механик элементлар ва микроагрегатларни мустаҳкамлайди.

5. 
   Тупроқларни бонитировкалаш ва ерларни иқтисодий баҳолаш ва унинг аҳамияти.
   

Тупроқларни бонитировкалаш учун хўжалик, ноҳия, вилоят сингариларнинг тупроқ картаси, тупроқ хоссаларини акс эттирувчи анализ материаллари ва шунингдек бонитировка баллари ҳисоблаб чиқарилиши керак бўлган тупроқлар учун асосий экинларнинг кўп йиллик ўртача ҳосилдорлик бўйича маълумотлари бўлиши лозим.Тупроқнинг бонитировкаси баллар билан ифодаланади ва кўпчилик тупроқлар учун 100 балли система қабул қилинган.
Тупроқнинг бонитировка баллари унинг алоҳида хусусиятлари ва белгиларини баҳоловчи баллар йиғиндисидан иборат.
Тупроқнинг ҳар бир баҳоланаётган белгиси (хусусияти) бали қуйидаги формула асосида ҳисобланади:

бунда Б-баҳолаш балли, А_ф-баҳоланаётган тупроқ белгиси (гумус, азот, фосфор ва бошқаларнинг тупроқдаги заҳираси ҳамда бошқа хусусиятлари)нинг ҳақиқатдаги кўрсаткичи; А_м-ўша белгининг эталон (андаза) кўрсаткичи (бонитировкаланаётган белгининг оптимал кўрсаткичи). Масалан, Шимолий Кавказдаги оддий қора тупроқларнинг 1 гектарида ўртача 450 тонна гумус бўлади (100 балл/А_м) аммо текширилаётган дала тупроқларида гумус ҳақиқатан 1 гектарда 405 т ни ташкил этади (А_ф). Бунда тупроқнинг шу белгисига кўра балли қуйидагича:
балл бўлади.
Бошқа белгиларнинг балл кўрсаткичлари ҳам ана шундай йўл билан ҳисоблаб чиқилади.
Тупроқлар бонитировкаланаётганда ҳар бир республиканинг табиий тупроқ шароитлари ва экилаётган асосий экиннинг хусусиятлари эътиборга олиниши лозим.
Ўзбекистонда суғориладиган тупроқларнинг дастлабки бонитировка шкаласи тузилаётганда Генусов ва бошқалар колхозлар, совхозлар ерларини агротупроқ, агрокимёвий ва агрохўжалик нуқтаи назаридан текшириш материаллари, шунингдек илғор хўжаликлар ва нав синаш участкаларининг агротехникаси таҳлили натижалари, тажриба станцияларининг ўғитлардан фойдаланишга доир далада ўтказилган ҳамда вегетацион тажрибалари натижалари асос қилиб олинган.
Пахтачилик районлари шароитида тупроқлар бонитировкаси асосий экин ҳисобланган суғориладиган ерлар тупроқларининг бошланғич табиий ҳолдаги типи билан, қачондан бери суғорилиб келинаётганлиги ва қачон ўзлаштирилганлиги, маданийлаштирилганлик даражаси, уларнинг шўрланиш, ботқоқланиш ва эрозияга учраганлик даражаси билан генетик боғлиқлиги орқали аниқланади.
Бундай шароитда бонитировка 100 балли система бўйича ўтказилади ва тупроқлар ўн синфга ажратилади. Яхши тупроқлар Х-синфга киритилади ва улар пахта ҳосилдорлиги энг юқори бўлишини таъминлайдиган табиий хоссалари билан ажралиб туради.
Ҳар қайси тупроқнинг бонитети алоҳида хоссалари учун камайтирувчи коэффициентлар бўйича аниқланади. Одатда 10 баллдан паст баҳо олган тупроқлар мураккаб мелиорация ишларини ўтказмасдан туриб пахтачилик учун яроқсиз ҳисоблананади.