2-Tema: Joqarí tálim dizimin tartipke salıwshı nizamlar Reje

Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw tarawında basqarıwdı reformalaw.

3. Korrupsiyaǵa qarsı gurestiń huqíqíy tiykarları hám oǵan qarsı guresiwdiń tiykarǵı baǵdarları.
«Korrupsiya» termini latınsha «corruptio» sózinen kelip shıqqan bolıp, etimologik mánisi «buzıw, satıp alıw» bolıp tabıladı. Usı eki sóz korrupsiyanıń túsinigin belgilep beredi.
Korrupsiyanı keń (sotsiallıq-filosofiyalıq) hám tar (sotsiallıq-yuridik) táreplerine qaray úyreniw múmkin. Keń mániste «Korrupsiya» – buzılıw, krizisti bildiredi. «Korrupsiya»: 1) jaman jolǵa baslaw, para ornına óz tárepine awdırıw; 2) buzılıw, kriziske júz burıw; 3) buzıqlıq; 4) shaxs ruwxıy jaǵdayınıń buzılǵanı, aynıǵanı, jergilikli xalıqtıń awırlıǵın ańlatadı. Usı atama roman-german hám slavyan tillerinde de usı mánislerdi ańlatadı. Geypara slavyan tillerinde «Korrupsiya» para mánisinde túsiniledi: máselen, «korrumpirati» kesimi serb-xorvatlar tilinde «para berip óz tárepine awdırıw, para beriw» dep awdarılǵan, «korrupenesku» sıpatı bolsa chex tilinde «satılıwshı, satqın» mánisin ańlatadı, rus tilindegi Korrupsiya – para ornına satıp alıw, ámeldar shaxslardıń, siyasiy ǵayratkerleriniń satqınlıǵı bolıp tabıladı.
«Korrupsiya» túsinigi mánislerge baylıǵına qaray filosofiyalıq «sıpat», «qásiyet», «tańba» kategoriyalarına jaqın turadı. Sońǵı paytlarda usı atama normativ hám nızamdı jollaw menen baylanıslı hújjetlerde tez-tez isletilmekte. Biraq, respublikamız nızamshılıǵı hám shet el mámleketler nızamlarında da «Korrupsiya» túsiniginiń anıq anıqlaması joq. Korrupsiyaǵa ámeldar shaxstı para ornına óz tárepine awdırıw, sıpatında qaraw kerek, degen pikirdi kópshilik qollap-quwatlaydı. Sonıń menen birge, usı hádiyse para ornına ámeldar shaxstı óz tárepine awdırıwdan kóre keńrek mániske iye. Ol bir qatar jaǵdaylarda, ásirese, siyasiy partiyalar hám háreketlerdi qarjılıq támiyinlew menen baylanıslı, talan-tarajlıqlar júz bergeninde siyasiy táreplerge de iye bolıp tabıladı.
Respublikamızda baspadan shıqqan kitap hám maqalalarda korrupsiya degende, joqarı ámeldegi shaxslar tárepinen júz bergen paraxorlıq kózde tutıladı. Geypara avtorlar korrupsiya degen yuridik túsiniktiń engiziliwi, onıń arnawlı bir kórinisleri (máselen, para)ne qarap táriyplew zárúr emes, dep esaplaydı. Sebebi, áne usı túsinikti qatań qálipke salıw menen baylanıslı hár qanday urınıwlar korrupsiya is-háreketleriniń bir bólegi Jınayat kodeksi yaki basqa nızamlardıń tásir sheńberinen shette qalıp ketiwine sebep bolıwı múmkin. Jáne bir qansha alımlar Jınayat kodeksine jalǵız «korrupsiya» túsiniginiń kiritiliwine qarsı ekenin bildirede. Sonıń ishinde, bul jınayat huqıqı normalarınıń eń ápiwayı talaplarına qarsı bolıp, nızamlardıń qopal tárizde buzılıwına alıp keliwi múmkin. Sonıń ushın xalıqaralıq kólemde korrupsiyaǵa kóp táriypler berilgen, biraq onıń tolıq hám anıq huqıqıy táriypi joq. Olardıń pikirine kóre, «korrupsiya» huqıqıy emes, kóbirek sotsiallıq hám kriminologik túsinik bolıp tabıladı. Sol sebepli, oǵan arnawlı bir jınayattıń quramı sıpatında emes, al sotsiallıq hádiyse dep qaraw kerek. Jınayat nızamında arnawlı bir jınayıy qılmıslar islegenligi ushın juwapkershilik kózde tutıladı. Usı táriypten kórinip turıptı, ámeldar shaxslardıń paraxorlıq islewi, qumarlıq maqsetlerde xızmet dárejesin ózimshelik penen talan taraj etiwi, ózgeler múlkin talan-taraj etiwi hám ózlestiriwi korrupsiya kórinisleri esaplanadı. Bunnan korrupsiya paraxorlıq sheńberinen keńrek, ózi hám basqalar ushın nızamǵa qarsı ráwishte jeńilliklerdi qolǵa kiritiw maqsetinde ámelinen paydalanıp júz beretuǵın basqa túrdegi jınayatlardı da óz ishine aladı, degen juwmaqqa keliw múmkin. Bul mashqalaǵa tiyisli yuridik ádebiyatlardıń analizi sonnan guwalıq beredi, «korrupsiya» túsiniginiń ózinen tısqarı, «korrupsiyalıq huqıqbuzarlıq», «jınayıy korrupsiyalıq qılmıs», «jınayıy korrupsiyalıq qılmıs quramı», «korrupsiyalıq baylanıslarǵa jınayıy awqam», «korrupsiyalıq qılmıs sub’ekti» sıyaqlı túsinikler de ilimiy talıqlawǵa mútáj.
Korrupsiyanıń sotsiallıq qáwipliligi tómendegilerde kórinis beredi:
– ol jámiyettiń ruwxıy tiykarlarına zıyan jetkeredi, mámleket hákimiyatın xalıq aldında abroysızlantıradı hám narazılıqqa sebep boladı; – ósip kiyatırǵan jas áwlad sanasın záhárleydi, «ómir jalataylıq hám ótirikshilikten ibarat eken», degen pikirdi payda etedi; – sotsiallıq ádalatqa bolǵan isenimdi sóndiredi, puqaralardıń huqıqları hám nızamlıq mápleri buzılıwına alıp keledi; - xalıqaralıq birlikli jámiyette arnawlı bir mámleket haqqında jaman qıyallardı júzege keltiredi; - jámlengen jınayatshılıqtıń mámleket xızmeti iskerligine kirip barıwına alıp keledi; - ádil sudlaw sistemasın izden shıǵaradı; - jámiyetti demokratlastırıw hám jańalaw, mámleketti modernizatsiyalaw protsesslerin páseytiredi; - ekonomikanıń rawajlanıwı hám bekkemleniwine jaman tásir kórsetedi; - basqa kóplegen jaman sotsiallıq hádiyseler sıyaqlı, óziniń keń tamırlasıwına orın jaratadı, korrupsiya qansha tereń tamırlasqan bolsa, oǵan qarsı gúresiw hám onıń aqıbetlerin joq etiw sonshelli qıyınlasadı. Tómende korrupsiya menen baylanıslı jınayatlarǵa toqtalamız.
Korrupsiyalıq jınayatlar - ámel dárejesinen jeke maqsetlerde paydalanıw menen baylanıslı jınayatlar jıyındısı bolsa, korrupsiya menen baylanıslı iskerlik jasırın ekonomikanıń tiykarǵı túrlerinen biri bolıp tabıladı. Kópshilik jaǵdaylarda korrupsiya menen baylanıslı jınayat degende mámleket ámeldar shaxsları tárepinen jeke máplerdi gózlep, baylıq arttırıw maqsetinde óz ámelinen paydalanıw, puqaralardan para alıw, nızamǵa qarsı ráwishte pul qárejetlerin qolǵa kiritiw túsiniledi.
Korrupsiya jınayatları ushın juwapkershilik kózde tutılǵan statyalar dizimine muwapıq, olarǵa Jınayat kodeksiniń túrli baplarındaǵı qılmıslar kiredi. Sol sebepli, korrupsiya ayrıqsha bir jınayat emes, al korrupsiyalıq baylanıslardan paydalanıp júz beretuǵın bir neshe jınayatlar jıyındısı bolıp tabıladı. Bunı I. I. Karpets te tastıyıqlaydı. Onıń jazıwınsha, korrupsiya jınayatı quramın oylap tabıwdıń qájeti joq, «sebebi jáhándege nızamlardıń hesh qaysısında da «korrupsiya» túsinigi jınayat quramı sıpatında tilge alınbaydı. Ol jınayat quramın shólkemlestirmeydi, al jınayatshılıq, basqa kóplegen jınayıy sotsiallıq hádiyseler sıyaqlı, sotsiallıq hádiyse bolıp tabıladı». Onıń bul pikirin qollap-quwatlaǵan halda, sonı belgileymiz, korrupsiya bir jınayat emes, al bir neshe jınayıy qılmıslar jıyındısınan ibarat hádiyse, jámlengen jınayatshılıqtıń bir kórinisi bolıp tabıladı.
Jáne basqa ensiklopedik dereklerde korrupsiya «siyasat yaki mámleket basqarıwı tarawındaǵı jınayıy iskerlik bolıp, ámeldar shaxslar ózlerine berilgen huqıqlar hám hákimiyat imkaniyatlarınan jeke baylıq arttırıw maqsetinde paydalanıwdan ibarat», dep táriyplengen.
Usı táriyplerde korrupsiyanıń áhmiyeti jeke baylıq arttırıw ushın hákimiyat yaki ámel wákilliginen paydalanıw shólkemlesiwi kórsetilgen, biraq korrupsiya jámlengen jınayatshılıqtıń ayrıqsha kórinisi ekenligi hám topar máplerin gózlep isleniwi názerden shette qalǵan. G. Blektiń yuridik sózliginde korrupsiya tómendegishe júrgiziledi:
1) ámeldar shaxstıń rásmiy wazıypaları hám ózine shaxslardıń huqıqları menen muwapıq bolmaǵan, arnawlı bir jeńillik beriw niyetinde júz beretuǵın qılmıs;
2) ámeldar shaxstıń óz xızmet lawazımı yaki dárejesinen ózine shaxslardıń huqıqlarına qarsı bolǵan maqsetlerde, ózi yaki ózine shaxs ushın qandayda bir ústemlikti qolǵa kirgiziw ushın nızamǵa qarsı ráwishte paydalanıwınan ibarat qılmıs.
YUridik ádebiyatlarda «korrupsiya» atamasına huqıqtanıwshı alımlardıń bergen táriypleri de hár túrli. Máselen, A.I.Dolgova korrupsiyaǵa «mámleket ámeldarları yaki ózge xızmetkerlerdiń para ornına awdırılıwı hám usı tiykarda olar óz xızmet wákilliklerinen jeke yaki arnawlı bir topar máplerinde paydalanıwı menen sıpatı súwretleniwi sotsiallıq hádiyse», dep táriyp bergen. N. F. Kuznetsova korrupsiya degende mámleket apparatı hám mámleket emes dúzimleriniń xızmetkerlerin para ornına awdırıwdan ibarat sotsiallıq qáwipli hádiyseni túsinedi. Biraq sotsiallıq hádiyse bolǵan korrupsiyanıń para ornına awdırıw paraxorlıq menen ǵana baylanıslı bolmaǵan keńrek aytılıwı da bar hám ol, bizińshe, durısraq bolıp tabıladı. «korrupsiya túsinigi AQSH alımları tárepinen ásirese tereń hám hár tárepleme analizlengen», dep jazadı L. V. Mixaylov. Ol: amerikalıq izertlewshiler «korrupsiyanı siyasiy ǵayratkerler mámleket apparatı xızmetkerleri, biznesmenler hám basqa shaxslardıń bayıw, sotsiallıq huqıqın joqarılatıw maqsetinde, jeke, shańaraqlıq yaki arnawlı bir topar máplerin gózlep, óz rásmiy wazıypaları hám mámleket funksiyaların orınlawdan bas tartıw sıpatında sıpatlaydı», deydi. Korrupsiyanı G. A. Satarov «ámel dárejesin jeke mápi niyetinde talan-taraj etiw», J. Tojiboev bolsa «mámleket basqarıwınıń imkaniyatlarınan paydalanıw, onı óz máplerine boysındırǵan halda shólkemlestiriw» sıpatında táriypleydi. Ayrım ádebiyatlarda «korrupsiya... – mámleket lawazımınan jeke payda kóriw ushın nızamǵa jat paydalanıw» sıpatında táriyplengen. Onıń Nızamǵa jat mámleket organlarında joqarı lawazımlardı iyelegen shaxslardıń minez-qulqın tártipke salıwshı nızamlar (qaǵıydalar) bar ekenligin ańlatadı. A. K. Fokaxodjaevtiń korrupsiyaǵa bergen táriypi de dıqqatqa ılayıq. Onıń jazıwınsha, kriminologik hám de sotsiallıq-huqıqıy kóz-qarastan korrupsiya – jámlengen jınayatshılıqtıń bir túri. Usı jınayattı islew negizinde tek ǵana materiallıq baylıq arttırıw emes, al hákimiyatqa umtılıw mápleri de jatadı. Korrupsiya mámleket hám basqa keńseler xızmetkerleriniń rásmiy xızmet wákilliklerin, olar menen baylanıslı dáreje hám imkaniyatların jeke máp yaki arnawlı bir topar mápleri jolında, jeke mápi maqsetlerinde paydalanıwında kórinetuǵın sotsiallıq hádiyse bolıp tabıladı».
Joqarıda «korrupsiya» túsinigine berilgen táriyplerdi ulıwmalastırǵan halda, oǵan sonday táriyp beriw múmkin: korrupsiya – mámleket xızmetindegi ámeldar hám juwapker ámeldar shaxslardıń óz ámel dárejesi hám iyelep turǵan hám de ol menen baylanıslı bolǵan abroyınan jeke payda kóriw yaki bir topar shaxslardıń mápleri jolında jeke mápi maqsetlerinde paydalanıwdan ibarat sotsiallıq qáwipli qılmıslar jıyındısı bolıp tabıladı. Joqarıda bayan etilgen táriypler analizi tómendegi juwmaqlarǵa keliw imkanın beredi: birinshiden, bul anıq yuridik táriypi bar bolmaǵan sotsiallıq hádiyse bolıp, korrupsiya háreketleri jámiyet turmısınıń kúndelik normasına aylansa, pútkil puqaralıq jámiyeti hám mámlekettiń krizisine alıp keledi; ekinshiden, usı huqıqbuzarlıq sub’ektleriniń arnawlı bir sheńberi bar (bular, áwele, mámleket xızmetindegi ámeldar hám juwapker ámeldar shaxslar, hákimiyat wákilleri hám mámleket funksiyaların orınlaw wákilligine iye bolǵan basqa shaxslar, sonday-aq jeke sektorda basqarıw funksiyaların orınlawǵa wákil shaxslar bolıp tabıladı); úshinshiden, usı sub’ektler óz ámel dárejesi, hákimiyat yaki lawazım wákili, huqıqıy dárejesi, iyelegen lawazımınıń dárejesi hám abroyınan Nızamǵa jat paydalanadı; tórtinshiden, korrupsiya sub’ektleriniń iskerligi jeke baylıq arttırıw maqsetinde yaki ózine shaxslar mápleri yaki korporativ mápler jolında ámelge asırılıwı múmkin. Ámeldi talan-taraj etiw arqalı múlkti talan-taraj etiw yaki paraxorlıq jınayatları korrupsiya jınayatshılıǵınıń eń qáwipli kórinisleri esaplanadı.
BMSHniń korrupsiyaǵa qarsı gúreske tiyisli maǵlıwmatnamasında: «korrupsiya – jeke maqsette payda alıw ushın mámleket hákimiyatın talan-taraj etiw» ekenligi kórsetilgen.
Jáhán bankiniń házirgi dúnyada mámlekettiń roline baǵıshlanǵan esabatında korrupsiyaǵa sonday táriyp berilgen: korrupsiya – «jeke máp ushın mámleket hákimiyatın talan-taraj etiw».
Siyasattanıwshılar hám filosoflar bul hádiyseni baylıq yaki hákimiyatqa nızamsız qurallar menen erisiw, dep táriypleydi.
Ádebiyatlardı úyreniw sonnan dálil beredi, korrupsiyanı ámel etiw dárejelerine qaray tómen, joqarı hám vertikal korrupsiyaǵa ajıratıw múmkin.
Korrupsiya tiykarǵı sotsiallıq xızmetlerdi para beriw imkanı bolmaǵan shaxslar ushın jetisip bolmas nársege aylantıradı. Korrupsiya rawajlanıw ushın az ǵana qárejetti basqa maqsetlerge sarıplap, tiykarǵı mútájlikler – azıq-awqat, salamatlıqtı saqlaw hám bilimlendiriw tarawındaǵı mútájliklerdiń támiyinleniwin qıyınlastıradı. Ol hár túrli sotsiallıq toparlar arasında kemsitiw, teńsizlik hám ádalatsızlıqtı keltirip shıǵaradı, shet el investitsiyalar hám járdemlerdi qashıradı, rawajlanıwdı ástenlestiredi. Sol sebepli, ol siyasiy turaqlılıq hám sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıw jolındaǵı juwapkerli tosıq esaplanadı.