2. tema: İlimiy izertlew bagdarlarin tah’law ha’ ilmiy mashqala. Izertlew alip bariw protssesin sholkemlestiriw. Joba

2. İlimiy izertlew qıyın filosofiyalıq mashqala sıpatında.
Filosofiya o`zinin` teoriyalıq biliw, gnoseologiyalıq funktsiyasında do`retiwshilik protsessinin` metodologiyalıq tiykarın quraydı. Gnoseologiyanı do`retiwshilikke sub`ekttin` belsene, pu`tkilley maqsetke bag`darlang`an jumısı dep qaraydı. İlimiy biliwdin` ta’biyatın, bilimnin` shınlıqqa qatnasın, biliwprotsessinin` ulıwma(ta’biyg`ıy ha’m ja’miyetlik) sharayatların u`yreniwshi, onın` haqıyqatlıg`ının` za’ru`rli ja’ne jeterli shфэrtlerin anıqlawshı ilimiy biliwdin` metodologiyası həm epistemologiyası do`retiwshiliktifilosofiyalıq u`yreniwde ayrıqsha orın tutadı. İlim metodologiyasıilimiy izertlewdin` du`zilisin, logikalıq sho`lkemlestiriliwin, metodların, quralların, usılların həm algoritmlerin izertleydi, ilimiy biliw protsessinde do`retiwshilik belsendiliktin` ko`p qırlı ta’replerinu`yrenedi ha’m ha’zirgi zaman postklassik filosofiya iliminin` a’hmiyetli elementi esaplanadı.İlimiy do`retiwshilik metodologiyası– bul izertlewshinin` aqılı ha’m do`retiwshilik jumısı menen turaqlı qadag`alanatug`ın ja’ne bag`darlanatug`ın biliwdin` ulıwma filosofiyalıq, ulıwma ilimiy ha’marnawlı islep shıg`ılg`an metodları tiykarında jan`a ilimiy bilim alıwusılları ja’ne bul ilimiy bilimnin` du`zilisinin` printsiplerihaqqındag`ı ha’zirgi zaman filosofiyalıq təliymatı. Solay etip, ulıwma, do`retiwshilik protsessinde, a’sirese, ilimiydo`retiwshilik protsessinde insan tu`p-ma’nisinde rawajlanadı. Bunın` meneninsan tek sırtqı ortalıqta g`ana emes, al o`zinde de o`zgeris jasaydı. Sonın`ushın da ilim ha’m texnika jedel rawajlanıp atırg`an ha’zirgi zamandajaslardı do`retiwshilikke u`yretiw, do`retiwshilik qa’biletke iye adamlardı qəliplestiriw məseleleri, əsirese u`lken a’hmiyetke iye boladı. Sebebi, «Eger ilimdi u`lken bir miywe ag`ashı dep ko`z aldımızg`a keltirsek, izertlewler onın`tamırın quraydı. Al tamır qanshelli ku`shli bolsa, ag`ash sonshelli gu`llep-jasnaydı, ko`p jemis beredi».
3. İlimiy izertlew metodları ha`m metodologiyası
İzertlew metodologiyalıq apparattın` ma’nisi metodologiyanın` struktura, logikalıq sho`lkemlestiriw, teoriya ha’m əmeliyat metodların hər qıylısalalarında yamasa ilimiy-izertlew protsessine qollana otırıp printsiplerdin`, qurallardın`, ilimiy biliw tiykarında belgilenedi. Metodologiyalıq apparat to`mendegilerdi o`z ishine aladı: 1.Sho`lkemlestiriw ha’m izertlew printsipleri. 2.Onın` strategiyasın belgilew usılları (mashqalanı qoyıw ma’seleleri, onın` quramın belgilew həm basqalar). 3.Metodologiyalıq tallawdın`(analizdin`) taktikalıq quralları (ilimiyizertlew usılları, apparatura). 4.İlimiy izertlewdin` tu`siniklik-kategoriyalıq tiykarları (mashqala, ob`ekt, predmet, gipotezanın` belgileniwi). 5.İzertlewdin` na’tiyjelerine talaplar (aktuallıg`ı, ilimiy jan`alıg`ı, teoriyalıq həm a’meliy əhmiyeti həm basqalar).İlimiy izertlewdin` metodologiyalıq printsipleri to`mendegilerden ibarat: 1. Ob`ektivlik printsipi, ob`ekt haqqında bilim beriwshi anaw yamasamınaw qubılıstı keltirip shıg`aratug`ın ha’r ta’repleme esaplawlardın`, izertlewge qatnas ham qurallardın` durıslıg`ın talap etedi. 2. Turaqlı o`zgerislerdin`, izertlenip atırg`an elementlerdin` esap-kitabı. İzertlew protsessinin` na’tijelerin anıqlaytug`ın tiykarg`ıbuwınlardın` negizgi printsiplerin anıqlaw. U`yrenilip atırg`anizertlewdin` qarama-qarsılıg`ın ashıw, onın` san ha’m sapa o`zgerislerin u`yreniw ja’ne izertlew. 3. Logikalıq ha’m tariyxıy birlik printsipi hər bir izertlewde tariyx ob`ektin (genetikalıq aspekt) u`yreniwdi, onın` teoriyası (du`zilisi, wazıypaları, baylanısları), sonday-aq, onın` rawajlanıw perspektivalarının` birge alıp barılıwın talap etedi.4. Protsessti u`yreniw həm izertlew protsessine birden-bir qatnastalabının` sistemalılıg`ı. 5. Abstraktlıqtan anıqlıqqa ha’m anıqlıqtan abstraktlıqqa o`tiwprintsipi.İzertlew ushın metodologiyalıq tallawdın` ha’r qıylı da’rejelerinin` o`z-ara baylanıslılıg`ının` o`zgeshelikleri ha’m formaları, olardın` teoriyalıq ja’ne a’meliy jumısqa ta’siri u`lken a’hmiyetke iye boladı. Filosofiya metodologiyası ilim nətiyjelerinin` du`n`ya talqılawın, ilimiy oy-pikirdin` formaları həm usılların tallawshı, du`n`ya kartasının` anaw yamasa mınaw ko`z-qarastan du`zimin o`z ishine alatug`ın metodologiyalıq tallawdın` joqarı da’rejesin quraydı. Dialektikalıq usıl ilimiy izertlewdin` ulıwma bag`darların belgilep, metodologiyalıq anıqlıqtı qa’liplestiredi ha’m emprik materialdıbelgilew quralı bolıp tabıladı. İzertlewshi ushın faktler labirintinenshıg`ıwg`a ja’rdem etiw ushın o`zine ta’n bir jol bolıwı mu`mkin. Metodologiyalıq tallawdın` ekinshi da’rejesi ulıwma ilimiy printsiplerdi izertlew ha’m qatnas formaların u`yreniwden ibarat. Metodologiyalıq tallawdın` bul da’rejesine zamanago`y ilimnin` ha’r qıylı salalarında engizilgen teoriyalıq kibernetika usılların kirgiziwmu`mkin. O`z mazmunı-ma’nisine ha’m qollanıw salasına qaray olar ulıwmailimiy xarakterge iye. Quramalı da’rejedegi ob`ektlerdi u`yreniw menen baylanıslı u`sh metodologiyalıq qatnas bar: A) strukturalıq-funktsionallıq; B) strukturalıq; V) sistemalı; Ha’r qanday izertlewde ulıwma ilimiy həm filosofiyalıq usıllardın`qollanılıwı, basqa salanın` usılları sıyaqlı mexanikalıq tu`rde o`tkeriw qa’siyetine iye bolmawı mu`mkin– olar belgili bir wazıypalar ha’m maqsetlerdi esapqa ala otırıp, talqılanıwı ha’m qayta isleniwi za’ru`r. Metodologiyalıq tallawdın` u`shinshi da’rejesi belgili bir metodologiyanı o`z ishine aladı. İlimiy biliwdin` ulıwma metodologiyalıq ha’m filosofiyalıq printsipleri belgili bir ilimiy biliwdin` usıllarına o`z ta’sirinko`rsetedi. Ha’r bir saladag`ı ilimiy usıl real turmıslıq ta’jriybeden uzaq bolg`an izertlewshinin` aqıl miynetinin` jemisi emes. İzertlew islenip atırg`an ilimnin` ta’biyatı menen de belgilenedi. İzertlenip atırg`an wazıypanın` qıyınlıq da’rejesine qaray izertlew usılları, eksperimenttu`rleri, statistikalıq izertlewler, qurallar qollanıladı. İlimnin` ha’r qanday salasında rawajlanıp atırg`an integratsiya protsessleri sharayatında bir usıl qollanıp qalmastan, al birqansha izertlew usılları qollanıladı. Metodologiyalıq tallawdın` to`rtinshi da’rejesi intizamlıq (distsiplinalıq) metodologiyanı o`z ishine aladı. Zamanago`y ilimnin` ha’r qıylı salalarında uzaq mu`ddet ishinde bir qatar ilimiy pa’nler toparıpayda boldı. İlimiy pa’nler mashqalalı pa’nler menen bir qatarda ilimiy biliwdin`teren`lestiriliwi ha’m qa’nigelestiriliwine, onın` salasının` ken`eyiwine, tar mashqalalı salalarda material toplanıwına alıp keldi. Metodologiyalıq tallawdın` besinshi da’rejesi pa’nler aralıq izertlewlerdi o`z ishine aladı. Bunda pa’n, izertlew haqqında belgili birtu`sinikke iye bolıw u`lken maqsetlerge qaratılg`an pa’nler aralıq sistemaqurılmaları arqalı o`tedi ha’m izertlew teması haqqında ha’r ta’replemebilim alıw imkaniyatın beredi. İlimler aralıq kompleksli izertlewdin` metodologiyalıq tiykarlarıayrıqsha tu`rdegi metodologiyalıq tiykar esaplanadı. Ol ken` tarqalg`an, sistemalıq– strukturalıq, modellestiriw, boljaw– strategiyalıq ha’m basqa da ilimiy qatnaslardın` birine kirgizilmeydi, sebebi olardın`barlıg`ı bir jaqlama bolıp, izertlenip atırg`an ob`ektti hər ta’repleme qamtıy almaydı. İlimler aralıq kompleksli izertlewdin` metodologiyalıq tiykarı metodologiyanın` salıstırma g`a’rezsiz tu`ri esaplanadı. Ol ku`tə dinamikalılıg`ı menen ayrılıp turadı ha’m ilimiy izertlew protsessiitalapların esapqa ala otırıp jetilistiriledi. İlimiy metodqa qoyılatug`ın talaplar (ulıwma jag`daylar): 1. Metodtın` terminlestirilgeni, yag`nıy ob`ekttin` o`zinin` ha’m biliw jumısının` o`zinin` nızamlar menen sha’rtlengenligi, sonday-aqteoriyalıq bilimlerdin` metodtı basqarıw normativlik qurallarınao`tiwinde sa’wlelenedi. 2. İzertlewdin` maqsetine qaray metodtın` islengenligi jumıstın`o`zinen, nızamlıqlar metodınan kelip shıg`adı. Bul talap metodtın` barlıqbo`limlerinin` bir-birine muwaplıg`ın talap etedi ha’m biliw sub`ektinin` belsendiligin arttıradı. 3. Metodtın` na’tiyjeliligi ha’m isenimliligi. Ol o`zinin` sheshiw qa’biletine qaray joqarı na’tiyje beriwi kerek. Bul o`z gezeginde metodtın`ha’r bir bo`limine baylanıslı boladı. 4. Metodtın` u`nemliligi, yag`nıy onı jaratıwg`a jumsalg`an qa’rejet. Metodtın` xızmetkerler, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq-sho`lkemlestiriwshilik faktorları bolıwın talap etiwshi izertlew na’tiyjeleri menen o`teletug`ın ko`rsetkishten pa’s bolıwı tiyis. 5. Metodtın` anıqlıg`ı ha’m na’tiyjeliligi. Metod za’ru`r bolg`anda onnan ha’r bir izertlewshi paydalana alatug`ınday bolıwı kerek. 6. Metodtın` qayta jaralıw qa’bileti. Onın` sheklenbegen mug`dardaqollana alınıwı, bul metodtın` barlıq bo`limlerinin` qayta jaralıw qa’biletine baylanıslı boladı. 7. Metodqa u`yretiw. Onın` tiykarı bolıp qayta jaralıw, anıqlıq, tanılıw qa’bileti esaplanadı. Joqarıda atap o`tilgen talaplar metodtın`a’hmiyetli qa’siyetlerin, o`zgesheliklerin ko`rsetedi. Olarg`a boysınıw izertlewdin` ulıwma tabıslı bolıwın belgileydi. Ko`plegen alımlar metodtın` nətiyjeliligin islep shıg`ıw pənnin` basqabo`limlerine qarag`anda ko`birek əhmiyetke iye dep oylaydı. İlim hərqıylı: teoriyalıq, eksperimentallıq ha’m metodikalıq, ulıwma ilimiy ha’m jeke metodlardan quraladı. Metodlar ilimiy jumıstın` birden-bir sistemasına kirip, ulıwma ontologiyalıq ha’m gnoseologiyalıq tiykarlarg`a iye boladı. Sonın` ushın da, olar ilimiy metodlar klasına tiyisli bolıp, ulıwmalıqqa iye. Olardın`birligi, o`zara baylanısı ilimde biliw jumısının` jekeligin, jalg`ızlıg`ın belgileydi. İlimnin` anaw yamasa mınaw salasında izertlewdin` na’tiyjeliligin a’melge asırıw ushın bir waqıttın` o`zinde ha’mo`z-ara baylanıslıqta qollanadı. Belgili bir izertlewlerde metodlardın` ha’rqıylılıg`ı haqqında so`z etiledi. Ha’r bir g`a’rezsiz ilimiy izertlewge ilimiy metodlardın` o`zine ta’nligi tiyisli boladı. To`mendegi tu`siniklerge itibarın`ızdı qaratamız: «ilimiy metod», «ilimiy jumıstın` individual ta’rtibi metodı», «pa’n metodı». «İlimiy metod» degende metod haqqında wazıypalar həm mashqalalardı sheshiw ushın za’ru`r bolg`an qag`ıydalar, normalar sisteması sıpatında qarawımız tiyis.
«İlim metodı» tu`sinigi ilimdi biliwdin` arnawlı sisteması bolıp, ol arqalı jan`a bilim alınadı. İlim metodı– pa’nler sistemasının` biliw tsiklinin` o`z-aldına sho`lkemlestiriliwi bolıp, belgili bir biliw a’mellerinin` iskeasırılıwın keltirip shıg`aradı. Olardan en` a’hmiyetlisi– mashqalanıanıqlaw, gipoteza qurıw, son`ınan teoriya, eksperiment jərdemindejaratılg`an teoriyanı tekseriw, jan`a mashqalanı anıqlaw bolıp tabıladı. İlim metodının` sızılma ko`rinisi to`mendegidey: mashqala (1) – teoriyalıqbilimlerdi jaratıw protsessii– teoriyalıq ha’m empirik bilimler arasında sa’ykeslik jaratıw. Metod, solay etip ulıwma, ulıwma ilimiy ha’m individuallıqtın` dialektikalıq birligin ko`rsetedi. Onda eki ta’repti ajıratıw mu`mkin: anıqlıq (ob`ektiv reallıq obrazı bolıw qa’siyeti): konstruktivlik. Teoriyalıq ha’m a’meliy jumısta qollanılatug`ın metodlar ha’r qıylı boladı. Zamanago`y ilimde qollanılatug`ın metodlar sisteması ilimnin`o`zi sıyaqlı ra’n`-ba’ren` bolatug`ının atap ko`rsetiw kerek. İlimiy biliw metodların sha’rtli ra’wishte4 da’rejege ajratıw mu`mkin: 1. Empirik: baqlaw, salıstırıw, esap-kitap, anketa sorawnaması, gu`rrin`lesiw, testler ha’m basqalar. 2. Eksperimental– teoriyalıq: eksperiment, tallaw ha’m sintez, induktsiya ha’m deduktsiya, modellestiriw, gipotetik, tariyxıy, logikalıq metodlar ha’m basqalar. 3. Teoriyalıq: abstraktlastırıw, ideallastırıw, formalastırıw, tallaw, sintez, induktsiya həm deduktsiya, aksiomatika, ulıwmalastırıw ha’m basqalar. 4. Metateoriyalıq: dialektikalıq metod ha’m sistemalı tallaw metodı. Sistemalı tallaw o`z basqıshlarına iye boladı. Zamanago`y izertlewlerdin` metodologiyalıq sistemasının` quramalılıg`ımetodlardı klassifikatsiyalaw za’ru`rligin keltirip shıg`aradı. Usı ko`z-qarastan izertlewdin` barlıq metodları u`lken to`rt toparg`a ajıratıladı:
1. Sho`lkemlestiriwshilik.
2. Empirik.
3. Mag`lıwmatlardı qayta islew metodları.
4. İnterpretatsiyalıq metodlar.
Son`g`ı jıllarda ken` ko`lemdegi ha’r qıylı qubılıslardı u`yreniwde
kompleksli qatnas qollanılmaqta. İzertlewdi sho`lkemlestiriwdin`
kompleksli qatnası izertlewdin` birden-bir ob`ektinde izertlenip
atırg`an ob`ekttin` ha’r qıylı ta’replerin u`yreniwdi keltirip shıg`aradı.
Kompleksli- qatnas sistemalı qatnaslardı sho`lkemlestiriwdin` na’tiyjeli
usılı.
İzertlewdin` emprik metodlarına ilimiy faktlerdi tabıwdın` barlıq usılların kirgiziw mu`mkin. Bular observatsion(baqlaw, o`z-o`zin baqlaw), diagnostikalıq, eksperimentallıq, praksimmetrik ha’m basqa metodlar. Observatsion metodlardın` tiykarg`ı tu`rlerine ob`ektiv baqlaw həm o`zin-o`zi baqlawdı kirgiziw mu`mkin. Baqlawdın` zamanago`y usıllarına tikkeley baqlaw tu`rin kirgiziw mu`mkin. Ko`pshilik jag`daylarda o`zin-o`zi baqlawbasqa ob`ektiv usıllar ishinde qollanıladı. Zamanago`y izertlewlerdeo`zin-o`zi baqlaw metodı ken` tarqalg`an. Eksperimentallıq metodlar baylanıslar ha’m u`yrenilip atırg`anqubılıslar arasındag`ı baylanıslıqlardı anıqlaw wazıypası bolg`anda qollanıladı. Eksperimenttin` tiykarg`ı tu`rleri bolıp laboratoriyalıq eksperiment, ta’biyg`ıy eksperiment esaplanadı.
Mag`lıwmatlardı qayta islew metodı mug`darlıq metodlar ha’m empirik na’tiyjelerdin` sapa tallawı metodları menen usınıladı. Mug`dar metodları ha’diyselerdin` ha’r qıylı ta’replerin anıqlaw ushınqollanıladı. Mug`dar metodlarına to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin: da’rejelew, korrelyatsiyalıq tallaw, faktor tallawı, regressiyalıq tallaw, basqa da matematikalıq metodlar. Da’rejelew ob`ekttin` anaw yamasa mınaw qəsiyetin su`wretlewden ibarat. Bul metodta korrelyatsiya koeffitsenti ushın joqarı a’hmiyetli bolg`anbelgiler ajıratıp alınadı. Faktorlar tallawına izertlewshi ushınjasırın bolg`an faktorlardı anıqlaw kerek bolg`anda mu`ra’ja’t etiledi. İzertlewdin` sistemalıq– strukturalıq metodı. Ulıwma ilimiy a’hmiyetke iye bolıp, to`mendegi operatsiyalardı o`z ishine aladı: ha’r qanday ob`ektti quramalı struktura sıpatında ko`rip shıg`ıw, ob`ekt du`zilisinin`qa’siyetlerin u`yreniw, sırtqı baylanıslar nızamlıqların anıqlaw. Protsesslerdin` sistemalılıg`ın olardın` sırtqı ha’m ishki baylanıslarının` o`z-ara qatnasıqları mısalında ko`riw mu`mkin. «Sistema» tu`siniginin` o`zi bar bolg`an sistemalardın` real obrazınsu`wretleydi. Sistema basqa sistemalar menen baylanısqa kirisedi. Struktura– sistemanın` ta’rtiplestiriliwi ha’m sho`lkemlestiriliwi. Ta’rtip degende ob`ekt ha’m protsesslerdin` sa’ykesligi na’zerde tutıladı. Bunda usı izbe-izliktin` bir qıylılıg`ı da’rejesin atap ko`rsetiw tiyis. İzertlewshi jumıs barısında sebep-aqıbet tallawına mu`ra’ja’a’t etedi. Bul ne? Sebep– basqa qubılıstı o`zgertiwshi qubılıs, belgili bir sebepkeltirip shıg`arıwshı qubılıs aqıbet dep ataladı. Aqıbetlilik– bul belgili bir sharayatta bir qubılıstın` basqa qubılıstı keltirip shıg`arıwı. Sebep ham aqıbet arasında qatnas nızamlılıq bolıp tabıladı. Qubılıs– sebep– ishki ha’m sırtqının` o`z-ara baylanısı. Sebeptin`sha’rtlerin anıqlaw tiyis boladı. Demek, sebepli baylanıslar to`mendegiqa’siyetlerge iye:
1. Sebep aqıbetti keltirip shıg`aradı.
2. Sebepli baylanıs tiykarında elementler, tendentsiyalardın` o`z-ara baylanısı turadı.
3. Sebepli baylanıslar sha’rtlerge baylanıslı boladı.
4. Sebep ha’m aqıbet ayrım jag`daylarda za’ru`rlik xarakterge iye
boladı.
Tallawdın` metodologiyası bolıp ko`rip shıg`ılıp atırg`an qubılısqa
Ha’reketshen`(dinamikalıq) qatnasıw esaplanadı.
İzertlewshi tallaw dawamında to`mendegilerdi anıqlawı tiyis:
A) Turaqlı, ta’krarlı.
B) A’meliy.
V) Za’ru`rli.
G) İshki ha’m teren`.
Bular nızamlılıqtı u`yreniwde qol keliwi mu`mkin. Sebepli
baylanıslardı tallaw genezis tallawı menen tolıqtırılıwı tiyis.
Sistemalı tallaw insannın` ilimiy jumısının` ha’r qıylı salalarında
ken` tarqalg`an. Sistemalı tallaw tiykarında sistema tu`sinigi bolıp, onda
ko`plegen ob`ektler tu`siniledi. Sistemalı tallaw ulıwma ilimler aralıq
xarakterge iye bolıp, bilimlendiriw, rawajlanıw, ha’r qanday sistemanın`
sintezine tiyisli bolıwı mu`mkin.
Sistemalı tallaw4 basqıshtan ibarat bolıwı mu`mkin:
1) Wazıypanı anıqlaw, izertlewdin` maqsetin, ob`ektlerin,
printsiplerin anıqlaw.
2) Qoyılg`an maqsetke tiyisli ob`ektler həm protsessler tallap
qarap shıg`ıladı.
3) İzertlenip atırg`an temanın` matematikalıq modelin du`ziw.
4) Alıng`an matematikalıq modeldi tallaw(sha’rtlerin u`yreniw),
juwmaqlar shıg`arıw.
İzertlew metodları izertlewdin` tu`rine qarap ha’r qıylı boladı.
Olardın` ayrımların ko`rsetip o`temiz
Pilotaj izertlew– onın` dawamında gepoteza ha’m wazıypalar
anıqlanadı, jan`a gipotezalar qa’liplesedi.
Panel`(ta’kirar) izertlewler. Bunday izertlewlerdin` maqseti
ob`ektlerde ju`z berip atırg`an o`zgerislerdi u`yreniwden ibarat.
Longyutir izertlewler– dawamlı izertlewler. Ma’selen, ja’miyetlik-huqıqıy, ja’miyetlik-pedadogikalıq, ja’miyetlik-psixologiyalıq həm
Ja’miyetlik, adamnın` rawajlanıwının` barlıq basqıshların ko`rsetiwge
qaratılg`an.
Dala izertlewi– orınlarda ta’biyg`ıy sharayatta soraw-juwap o`tkeriw.
Monografiyalıq izertlew. Monografiyalıq degende izertlewde
qubılıslar ha’m protsesslerdi u`yreniw tu`siniledi. Ayrım ma’sele yamasa
mashqalanı u`yreniw– monografiyalıq izertlewge ta’n belgi.
Monografiyalıq izertlew bag`darına qaray to`mendegidey bolıp bo`liniwi
mu`mkin: a) tariyxıy; b) teoriyalıq, v) ta’jriybelik– ma’limlemelik, g)
konstruktivlik– izlestiriw.
Eksperimentallıq izertlewler qollanıw shen`berine qaray ta’biyg`ıy,
ilimiy, laboratoriyalıq, eksperimentallıq ha’m t.b. boladı. Eksperiment
to`mendegi basqıshlarg`a iye: tastıyıqlawshı, do`retiwshi, redaktorlawshı,
qadag`alaw. Eksperiment degende belgili bir sharayatta qoyılg`an ta’jriybe na’zerde tutıladı. Usı mu`nəsibet penen birinshi gezekte usınday sharayatlar
jaratılıwı tiyis boladı. Ja’miyetlik– huqıqıy eksperiment ja’miyetlik– huqıqıy protsesstin` modeli bolıwı mu`mkin. Laboratoriyalıq eksperimentler ilimiy metodtı u`yreniw ushın za’ru`r. Laboratoriyalıq eksperimentti a’melge asırıw arnawlı sha’rtlerdi talap etedi. Laboratoriyalıq eksperimentlerge u`yretiwshi bag`darlamalardı kirgiziw mu`mkin. Laboratoriyalıq tuwrılawdan keyin bag`darlama sınap ko`riledi. Laboratoriyalıq eksperimentler2 toparg`a bo`linedi: 1) Anaw yamasa mınaw gipotezanın` emprik tekseriwin əmelgeasırıwshı eksperimentler; 2) İzlestiriw(qıdırıw) eksperimentleri. Dala eksperimenti laboratoriyalıq eksperimenttin` modifikatsiyasın an`latadı. Jaratıwshı eksperiment. Onı o`tkeriwde ədette izertlenip atırg`antemanın` modeli esapqa alınadı. Bul model` u`yrenilip atırg`anpedagogikalıq protsesstin` o`zgesheliklerin tekseriw ushın qollanılıwımu`mkin. Eksperimenttin` usı tu`rinin` maqseti– oqıw protsessinin`metodları, usılları, sho`lkemlestiriwshilik formaların jetilistiriwbolıp tabıladı. Eksperiment bir qatar basqıshlardan ibarat: Tayınlawshı basqısh– bar modeldi tastıyıqlaw ushın qollanıladı. Qa’liplestiriwshi basqısh– izertlew gipotezasın anıqlaydı. Eksperiment mag`lıwmatların qayta islew. Faktlerdi qayta islew to`mendegi basqıshlarda a’melge asırıladı: 1. Hər ta’repleme maqsetke, bag`darlang`an. Sorawlarg`a juwaplar: netabıldı? Qanday sharayatta? Qubılıstın` ko`rinisleri qanday? 2. Ma’selelerdi sheshiwde baylanıs, uqsaslıqlardı anıqlaw.
3. İzertlewdin` ha’r qıylı sharayatlarında faktlerdin` toplanıwı. 4. Baylanıslar ha’m baylanıslıqlardın` tallawı. Sapa o`zgerislerin belgilew. 5. İshki ha’m sırtqı sha’rtler arasında baylanıslar ornatıw. 6. Sapa o`zgerislerin anıqlaw ushın ta’krarlap tekseriwler o`tkeriw. İlimiy boljaw metodı. Boljaw metodları belgili bir na’tiyjelerge erisiw usılları sıpatında a’meliyatta printsipler sistemasın an`latadı. Ha’r qanday basqa metod sıpatında boljaw metodı evristlik qəbiyletkeiye. İlimiy boljaw metodlarının` o`zi to`mendegi tu`rlerge bo`linedi: intuitivlik həm formallastırılg`an. İntuitivlik metod o`z gezeginde: Ekspertlik bahalaw metodı. Qa’nigelerdin` pikirin qayta islew tiykarında boljaw mag`lıwmatların alıwdan ibarat. Ekspertlik bahalaw awızeki yamasa jazba soraw-juwap o`tkeriw arqalı a’melge asırılıwı mu`mkin. Eksperimentlerdin` sorawları du`rkin, jeke ta’rtipte, ulıwma ha’m jeke sorawlarg`a bola ku`ndizgi ha’m sırtqı bolıwı mu`mkin.
Ekstrapolyatsiya metodı. Waqıttın` bir intervaldan basqa intervalg`ao`tiwinde baqlang`an printsipler ha’m nızamlıqlardı tarqatıw usıllarınan`latadı. Modellestiriw metodı. İzertlew alıp barıwda ob`ektlerdin` o`zleriu`yreniledi, olardın` modelleri həm nətiyjeleri modelden ob`ektkeo`tkeriledi. Boljawdın` publikatsiyalıq metodı. Boljawdın` bul tu`ri qolay ha’m u`nemli jol menen ko`p planlı ja’ne sistemalastırılg`an mag`lıwmatlaralıwdı keltirip shıg`aradı.