2. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning me’yoriy asoslari Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish bosqichlari

2. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning me’yoriy asoslari

«Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobotni tuzish va taqdim etish shakli O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni asosida ishlab chiqilgan hamda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» deb nomlanuvchi 9-sonli O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobining Milliy Standarti (BHMA) asosida olib boriladi.
O’zbekiston Respublikasining 9-sonli BHMA ning 3-bandida shunday deyiladi: «Хo’jalik yurituvchi su’yekt ushbu standart talablariga muvofiq ravishda pul oqimi to’g’risidagi hisobot tayyorlaydi va uni har bir hisobot davri uchun tuziladigan moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida taqdim etadi». Ammo hozir amaliyotda qo’llanilayotgan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1997-yil 15-yanvardagi 5-sonli buyrug’i orqali tasdiqlangan «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot shakli, shuningdek 2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug’i orqali tasdiqlangan hisobot shakli ham O’zbekiston Respublikasi «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» deb nomlangan 9-sonli BHMAning 2, 4, 14, 15, 26, 27, 28 bandlarida bildirilgan fikrlar bir-biriga mos tushmaydi. Ya’ni 9-sonli BHMAda hisobot 3 ta qismga operatsiya, investitsiya va moliyaviy faoliyatga bo’linishi ko’rsatilgani holda amaldagi hisobotda xo’jalik faoliyati, investitsiya foydasi va moliyaviy xizmat ko’rsatish faoliyati (1997 yilda tasdiqlangan hisobotda mavjud bo’lgan), soliqqa tortish, investitsiya faoliyati va moliyaviy faoliyatga bo’lingan. Bundan ko’rinadiki, «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot Milliy standart talablariga, jumladan, Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari talabiga ham javob bermaydi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish bo’yicha qoidalarni tasdiqlash to’g’risida»gi 140-son buyrug’iga binoan bugungi kunda amalda bo’lgan “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” shaklida hisobot shaklida xo’jalik su’yektlarining to’rt xil faoliyatidan bo’lgan pul oqimlarining tasnifi berilgan. Ya’ni, operatsion faoliyat, investitsiya faoliyati, moliyaviy faoliyat va soliqqa tortish faoliyati.
Biroq, xalqaro tajribalardan kelib chiqib, respublikamizda amalda bo’lgan "Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot"da hisobot davri davomidagi pul oqimlari quyidagi tartibda aks ettirilishi va ular quyidagi shakllarga tasniflanishini lozim deb hisoblaymiz:

• 
  operatsion faoliyat;
  
• 
  investitsion faoliyati;
  
• 
  moliyaviy faoliyat.
  

Korxonalar amaliyotida pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda ayrim xatoliklarga yo’l qo’yilmoqda va uning ko’rsatkichlariga alohida e’tibor berilayotganligi yo’q. Buning asosiy sabablaridan biri hisobot shaklini mukammal darajada shakllanmaganligi bilan ham bog’liqdir. «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot (4-shakl) shaklini takomillashtirish yuzasidan rivojlangan mamlakatlarda qo’llanilayotgan «Pul mablag’lari harakati to’g’risida»gi hisobot shaklining tasniflanishi bilan respublikamizda amal qilib kelayotgan «Pul oqimi to’g’risida»gi hisobot shaklining tasniflanishi o’rtasida ma’lum farqlanishlar mavjud. Bunday farqlanishlardan biri respublikamizda qo’llanilayotgan hisobot shaklida «Soliqqa tortish»lar alohida bo’linma sifatida tasniflangan. Vaholanki, rivojlangan mamlakatlarda amal qilinayotgan hisobotda «Soliqqa tortish»lar birinchi bo’linmada, ya’ni xo’jalik faoliyatida pul mablag’larining harakati deb nomlangan bo’linmada aks ettirilgan. Bizning fikrimizcha ham to’langan soliqlar xo’jalik faoliyatida pul mablag’larining harakati deb nomlangan bo’linmada aks ettirilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki soliqlanishlar iqtisodiy mazmuniga ko’ra ham xo’jalik faoliyatida aks ettirilishi lozimdir.
O’zbekiston Respublikasining «Valutani tartibga solish to’g’risida»gi Qonunida ta’kidlanishicha, O’zbekiston Respublikasi hududida chet el valutasini sotib olish va sotish bo’yicha operatsiyalar milliy valutaning chet el valutasiga nisbatan chet el valutasiga bo’lgan talab hamda taklifning joriy nisbati asosida shakllanadigan almashuv kursi bo’yicha amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2004-yil 23-martdagi 51-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan "Chet el valutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi" deb nomlangan 22-son BHMAning 6-bandida esa chet el valutasidagi operatsiyalarga quyidagicha tushuncha berilgan: "Chet el valutasidagi operatsiyalar bo’lib, xo’jalik yurituvchi su’yekt:
a) mol-mulkni (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-moddiy zaxiralar va boshqa aktivlarni) chet el valutasida xarid qiladigan yoki sotadigan;
b) to’lanadigan yoki olinadigan summalari chet el valutasida belgilanadigan kredit yoki qarz oladigan yoxud taqdim etadigan;
v) zimmasiga chet el valutasida majburiyat oladigan yoki uni so’ndiradigan hollarda chet el valutasida sodir etiladigan bitimlar hisoblanadi".
Bundan ko’rinadiki chet el valutasidagi operatsiyalarga turli me’yoriy-huquqiy hujjatlarda turlicha ta’rif berilgan. Garchi keltirilgan ta’riflar bir-biriga yaqin bo’lsada, ular ma’lum darajada mazmunan farqlanadi. Valuta operatsiyalariga doir qonun hamda qonun osti hujjatlaridagi atama va tushunchalarning bir-biriga mosligini ta’minlash lozim bo’ladi. Chunki ular bevosita pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlariga ta’sir qiladi.
Shunday qilib, hozir mamlakatimizda korxonalari faoliyatida amal qilayotgan «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»ining me’yoriy asoslarini takomillashtirish talab qilinadi. Shu bilan birgalikda ushbu hisobotni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar o’rtasidagi o’zaro ziddiyatli bandlarni tuzatish talab qilinadi.

Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot xo’jalik yurituvchi su’yektning operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatining o’z pul mablag’lariga ma’lum hisobot davri ichida ta’sirini shu davr ichida pul mablag’larining o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlarni beradi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini qo’llash quyidagilarni aniqlashga yordam beradi:

- korxonaning pul mablag’larini va ularning ekvivalentlarini topa olish qobiliyatini va tashkilotning shu kabi pul oqimlarini ishlatishga ehtiyojini aniqlash;
- korxonaning sof aktivlaridagi o’zgarishlar, uning moliyaviy tuzilishini (uning likvidliligini va to’lov qobiliyati bilan birga) va uning o’zgarib turgan sharoit va imkoniyatlarga moslashish uchun o’z vaqtida pul miqdoriga va pul oqimlariga ta’sir etish qobiliyatini aniqlash;
- korxonalarning har xil operatsion faoliyatlarini taqqoslash, chunki bu ayni operatsion va xo’jalik faoliyatining hodisalari uchun har xil hisoblash usullarini qo’llanishni inkor etadi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda hisobot davri davomidagi pul oqimlari aks ettiriladi va ular quyidagi shakllarga tavsiflanadi:
- operatsion faoliyati;
- investitsion faoliyati;
- moliyaviy faoliyat.
Operatsion faoliyat pul oqimlarining hajmi korxonaning ssudalarni to’lash uchun yetarli pul mablag’larini yig’ish, ishlab chiqarish darajasini saqlash, dividendlarni to’lash va tashqi moliyalashtirish manbalarni jalb qilmay yangi kapital qo’yilmalarni amalga oshirish ishlarini qila olishining asosiy ko’rsatkichi hisoblanadi. Operatsion faoliyatining pul oqimlari birinchi navbatda, asosiy faoliyatdan daromad olishning natijasini ko’rsatadi.

1 –jadval.