2. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning me’yoriy asoslari Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish bosqichlari

Foizlar va dividendlarni to’lash va olish bilan bog’liq pul oqimlari. Foizlar va dividendlar to’lash va olish bilan bog’liq bo’lgan pul mablag’larining harakati alohida ochib beriladi. Ular su’yektning xo’jalik faoliyati turiga bir hisobot davridan keyingisiga bir maromda operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyat kabi tasniflanadi. Hisobot davri davomida to’lanadigan foizlarning umumiy summasi ularni xarajat sifatida moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda tan olinishi yoki olinmasligiga qaramasdan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda ochib beriladi. Moliyaviy muassasalarda to’lanadigan va olinadigan foizlar hamda dividendlar pul mablag’larining harakati sifatida klassifikatsiyalanadi.
Boshqa korxonalar uchun esa to’lanadigan va olinadigan foizlar hamda dividendlarni operatsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida tasniflash mumkin, chunki ular sof foyda yoki zararni aniqlashda ishtirok etadilar. Lekin ular moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida ham tasniflanishi mumkin. Bunga sabab, ular olingan moliyaviy resurslar uchun to’lov yoki investitsiyalardan daromad hisoblanadi.
Shubalar va boshqa kompaniyalarni sotish va sotib olish. Shubalarni va boshqa kompaniyalarni sotish va sotib olishdan vujudga kelgan pul oqimlari investitsion faoliyat kabi klassifikatsiyalanadilar va alohida ochib beriladi.
Korxonalarda pul mablag’lari oqimini ratsional boshqarish uchun korxonaning kelgusidagi pul mablag’lari oqimini bashoratlash muhim hisoblanadi. Bunda korxonaning moliyaviy menejeri tomonidan pul mablag’larining kirimi va chiqimiga oid manbalari yig’ilishi hamda o’rganilishi lozim. Odatda ko’pchilik ko’rsatkichlarni katta aniqlik darajasida bashoratlash birmuncha murakkab jarayondir. Ayrim hollarda rejalashtirilgan davrdagi pul mablag’lari byudjetini tashkil topishi, bashorat qilingan pul mablag’lari oqimiga mos keladi.
Korxonalar kelgusida foydasini maksimal darajaga yetkazib o’z faoliyatini ratsional ravishda yuritish uchun har qanday sharoitda ham pul oqimini bashorat qilishning optimal usullarini tanlashi lozim. Pul oqimlari bashorati mavjud tushumlar manbalari va pul vositalarining sarflashning yo’nalishlarini aniqlashdan iboratdir. Shundan kelib chiqib ko’plab ko’rsatkichlarni yuqori aniqlik bilan oldindan aytib berish juda mushkul. Pul oqimlarini rejalashtirish mavjud naqd pul vositalarining bashorat qilinayotgan davrdagi byudjetini tashkil qilishga, oqimning eng muhim parametrlarini hisobga olishga, xususan, sotish hajmi, tushumdagi naqd pulga sotilgan mahsulotlar ulushi, kreditorlik qarzlar bashorati va boshqalarni o’rganishga imkon beradi. Bashorat qilish aniq bir davrga qarab, ya’ni yillik, choraklik va oylik ko’rinishida amalga oshiriladi. Bunda korxona moliyaviy menejeridan iqtisodiy strategiyani to’g’ri tanlay bilishni, pul oqimlari hisobini aniq va to’g’ri yuritishni talab etadi. Korxonaning moliyaviy menejeri korxona pul oqimlarini bashorat qilishda quyidagi uslubdan foydalanishi maqsadga muvofiq.
Pul oqimlarini bashorat qilish uslubi quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi:
-hisobot davriga pul tushumlarining bashorati;
-pul mablag’larining chiqib ketishini bashorat qilish;
-sof pul oqimlarining hisob–kitobi (pul mablag’larining yetishmasligi va ortiqchaligi);
-qisqa muddatli moliyalashtirishda umumiy ehtiyojni oldindan aniqlash.
Pul oqimini bashoratlash jarayonining birinchi bosqichi kelib tushishi mumkin bo’lgan pul mablag’lari kirimining hajmini hisoblashni o’z ichiga oladi. Agar korxona tushumni aniqlash uslubiyatini tovarlar jo’natish tartibi bo’yicha o’zgartirib turadigan bo’lsa, ma’lum qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin. Bunda pul mablag’lari kirimida asosiy manba tovarlar sotish hisoblanadi. Shuning uchun ham amaliyotda ko’pchilik korxonalar o’rtacha davr oralig’ida xaridorlardan jo’natilgan tovarlar qiymatini to’lashni talab qiladilar. Ushbu holatlardan kelib chiqib sotilgan mahsulotlarning qaysi qismi ushbu davrdagi tushumga, qaysi qismi esa keyingi davrdagi tushumga kiritilishini hisoblash mumkin bo’ladi.
Pul oqimini bashoratlashning ikkinchi bosqichida esa pul mablag’larining chiqimi o’rganiladi. Uning asosiy tarkibiy elementi kreditorlik qarzlarini qoplash bo’lib hisoblanadi. Bizga ma’lumki, odatda korxona o’zining schyotini o’z vaqtida to’lasada, lekin ba’zi bir holatlarda korxona to’lov muddatini o’tkazib yuborishi mumkin. Тo’lovni kechikish jarayoni kreditorlik qarzlarini cho’zish deb nomlanadi. Muddati o’tgan kreditorlik qarzlari ushbu holatda qisqa muddatli moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari sifatida ishtirok etadi.
Bozor iqtisodiyotining rivojlanish sharoitida tovarlar (ish, xizmatlar) to’lovining turli xil tizimlariga amal qilinadi. Jumladan, to’lovni amalga oshirish vaqtida davrni hisobga olgan holda to’lov hajmi differensiallashtiriladi. Bunday tizimdan foydalanishda korxona uchun muddati o’tgan kreditorlik qarzlari moliyalashtirishning muhim manbasi bo’lib xizmat qiladi.
Pul manbalari ishlatilishining boshqa xil yo’nalishlari tarkibiga mehnat haqi to’lovlari, kapital qo’yilmalar, soliqlarni to’lanilishi, foizlar va dividendlarni to’lash kabilar kiradi.
Pul oqimini bashoratlash uchinchi bosqichi mantiqan oldingi ikkita bosqichning davomi bo’lib hisoblanadi. Ya’ni sof pul oqimini bashoratlashni hisoblashda pul mablag’lari kirimi va chiqimining bashoratlarini solishtirish yo’li orqali o’rganiladi.
Pul oqimini bashoratlashning to’rtinchi bosqichida esa qisqa muddatli moliyalashtirishda mutloq talabni hisoblash hamda pul oqimini bashoratlashda har bir davr boshi uchun bankning qisqa muddatli ssudalari hajmini aniqlash o’rganiladi. Hisob-kitoblarda korxonaning sug’urta zaxirasini tashkil etish, rejalashtirilmagan, ammo korxona uchun maqbul bo’lgan investitsiyaga mablag’ sarflash uchun ixtiyoriy minimumni hisob-kitob schyotida inobatga olish tavsiya etiladi.
Pul oqimini bashoratlashda ushbu to’rtta bosqichni qo’llash hisobiga korxonaning pulga talabi o’rganiladi. Bugungi kunda amaliyotda ko’pchilik korxonalarning rahbarlari pul oqimini o’rganmasligi natijasida pulga bo’lgan talab to’g’risida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmaydilar. Bunday ko’rguliklarga barham berish uchun yuqoridagi pul oqimlarini bashoratlashning bosqichlaridan foydalanish ijobiy samara beradi.


Хulosa
Pul oqimlari harakati tugrisidagi hisobotni tuzishning uslubiy ko’rsatmalari talabidan kelib chiqqan holda bevosita korxonaning investitsion va moliyaviy faoliyatlariga bog’liq bo’lgan holatlardan tashqari barcha to’lanadigan soliqlar va ularning majburiy to’lovlari joriy faoliyat bo’yicha pul oqimlarida ko’rsatilishiga mos bo’lishi lozim.
Har xil faoliyat turi bilan shug’ullanuvchi bosh korxona albatta har bir faoliyat turlari bo’yicha alohida hisob olib borishi va shunga mos ravishda har bir faoliyat turlari bo’yicha soliqlarni hisoblashga majburdir.
Xulosa qilib aytish mumkinki, tahlil metodining muhim xususiyati o‘rganiladigan muayyan iqtisodiy ko‘rsatkich alohida tarzda, boshqa omillardan ajratilgan holda tahlil qilinmaydi. Ularning o‘zaro bog‘liqligi doimo e’tiborda tutiladi.
Tahlilning usullari to‘g‘ri tanlansa, ulardan ilmiy, ijodiy foydalanilsa, tahlil muvaffaqiyatli chiqadi. Bu esa o‘rganilayotgan obyektga dialektik yondashuvni talab etadi. Tahlil qilishda dialektik usuldan foydalanish, korxona xo‘jalik faoliyatini o‘rganib chiqishda barcha bog‘liq tomonlarini hisobga olinishini talab etadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati, uning samaradorligi, moliyaviy axvoli va natijaviyligi, ularning pul ishlab topish va kapitalni o‘stirish imkoniyatlarini aniqlash muhim axborotlar oqimini shakllantirish bilangina hal etilmaydi. Ushbu axborotlar oqimi qayta ishlanishi, real holat aniq baxolanishi, uning kelgusidagi kutilishlari oldindan bashorat qilinishi, turli tahlikalar hisobga olinishi talab etiladi. Faqat shu orqaligina samarali boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va yuritish mumkin.
Moliyaviy tahlil etish orqali xo‘jalik yurituvchi subyektlarining naqakat aktivlari va ularning kelgusidagi ko‘payishi, kapitali va uning o‘sishi, majburiyatlarining holati, moliyaviy natijasi va rentabelligi, pul oqimlari va ularning kutilishlari boshqaruvning barcha obyektlari bo‘yicha axborotlarni chuqur qayta ishlash orqali faoliyatni turi va maqsadli yo‘lga qo‘yish imkoni tutiladi.