|
8.2. Ўқиш мотивлари
Мотив - инсон хулқ-атворининг ички барқарорлиги, ҳаракатга ундовчи
тушунчадир.
Мотивация эса хулқ-атворни психологик ва физиологик бошқаришнинг
динамик жараёни бўлиб, унга ташаббус, йўналганлик ташкилотчилик, қўллаб-
қувватлаш киради. Таълим жараёнида ўқиш мотивлари "нима учун?”
"нимага?", "кандай максад билан?" каби саволлар асосида юзага келади.
Мотивлар биринчидан, ўқув фаолиятига ундаса, иккинчидан, мақсадга
эришиш учун зарур йўл ва усуллар танлашга ёрдам беради. Ўқув фаолиятида
ўқув мотивлари ўқувчилар томонидан танланиб, улар ўқувчининг мақсади,
қизиқиши, келажак режалари билан бевосита боғлиқ бўлади. Ёш
хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ўқув мотивлари турли ёш даврларида
турлича бўлади.
Ўқув фаолияти мотивациясининг манбалари мавжуд бўлиб, уларга
қуйидагилар киради:
Ички манбалар. Улар инсоний туғма ёки орттирилган
эҳтиёжлари билан белгиланади. Улардан энг муҳими туғма
ахборотга бўлган эҳтиёждир. Орттирилган эҳтиёжлар эса
гностик ва ижтимоий ижобий эҳтиёжлар ҳисобланади.
Ташқи манбалар. Улар шахснинг ижтимоий ҳаёт шарт-
шароитлари билан белгиланади.
Талабалар уларнинг биринчиси бўлиб, жамиятнинг шахсдан талаб
қиладиган доимий хулқ-атворини билдиради. Боғча, мактаб, оила боладан
жуда кўп ишларни амалга оширишни талаб қилади.
Ижтимоий кутиш ҳар биримиздан маълум билимлар, кўникмалар
даражасини бўлиши, зарурлигини жамият кутишини билдиради. Масалан,
бир ёшли бола юриши керак, 7 ёшдан у ўқиши керак, 15 ёшдан у касб
танлаши керак деб ҳисоблаймиз. Имкониятлар - шахс фаолиятини белгиловчи
объектив шарт-шароитлардир, Масалан, бой кутубхона болани кўп китоб
ўқишга ундайди.
105
3.
Шахсий
манбалар:
бу
шахснинг
қадриятлари
тизими
установкалари, ғояларидир. Бу манбалар ҳар бир шахс фаолиятида у
ёки бу даражада мавжуд. Уларнинг барчаси фаолиятнинг кетишига
таъсир
этиб
таълим
жараёнининг
мотивациясини
ташкил
этади.
В.А.Крутецкий ўспиринларда учрайдиган мотивларнинг
қуйидагиларини
алоҳида ифодалайди:
а) Бирор ўқув фанига қизиқиш; б) Ватанга фойда келтириш истаги;
в) Шахсий қобилиятини рўкач қилиш; г) Оилавий анъаналарга риоя
қилиш;
д) Дўст-биродарларга эргашиш; е)
МОДДИЙ Т
аъминлаш ва ҳоказолар.
8.3. Билимларни ўзлаштириш жараёни ва унинг психологик
компонентлари
Таълим жараёнининг натижаси ўзлаштириш, ички ва ташқи фаолиятни
мақсадга мувофиқ равишда ўзгартиришдир. Таълим бир одамнинг бошқасига
билим ва кўникмалар беришидир. Билим, кўникма ва малакалар таълим
жараёнининг натижасидир. Билимларни ўзлаштириш жараёни муаммоси
П.Я.Гальперин ва Н. Ф. Тализина томонидан ўрганилган. Улар ақлий ҳатти-
ҳаракатларни босқичма-босқич шакллантириш назариясини ишлаб чиққанлар.
Муаллифлар ақлий ҳатти-ҳаракатларни моддий ҳолда ташки нутқ ёрдамида
ҳамда ақлий шаклда, фикрда намоён бўлишини изоҳлаб бердилар. Аклий
ҳатти-ҳаракатларнинг биринчи боскичи расм, схема, диаграмма ва шартли
белгилар тарзида ўз ифодасини топади. Ақлий ҳатти-ҳаракатларнинг иккинчи
боскичи кўргазмалардан олган тасаввурлари тўғрисида ўқувчиларнинг овоз
чиқариб, фикр юритишидан иборатдир. Учинчи боскич эса, субъект онгида
тасаввур, тушунча, қонуният, хосса, хусусият, операция, усул тариқасида
намоён бўлади. Маълумки, ўқувчиларга таклиф этиладиган ахборотлар ақл
бовар қилмайдиган даражада тезлик билан кўпайиб бормоқда. Шунингдек,
уларнинг жуда тез эскириб қолиб, янгилашни тақозо этиши ҳам ўз-ўзидан
маълум бўлмоқда.
Тўртинчи боскичда бажарилган ҳатги-ҳаракатлар ички режада овоз
чиқарилмай бажарилади.
Бешинчи босқичда эса фаолиятни фикран бажаришга ўтилади. Бундан
равшан кўриниб турибдики, материални асосан ёдлаб олиш ва хотирада
сақлаб қолишга асосланадиган таълим ҳозирги талабларга қисман жавоб
бермоқда. Ўқувчиларга ҳамиша янгиланиб турадиган ахборотни мустақил
равишда ўзлаштириб боришга ва ўқишни битириб кетганидан кейин, кишига
жадал суръатлар билан ўсиб бораётган фан-техника тараққиётидан орқада
қолиб кетмаслик имкониятини берадиган қобилиятлар тараққиётини
берувчи тафаккур сифатларини таркиб топтириш муаммоси биринчи ўринга
106
чиқиб бормоқда. Таълим жараёнида ўзлаштиришнинг муваффақияти
қуйидагиларга боғлиқ:
1. Таълим мазмунига.
2. Ўкув режалари, дастурлари, дарсликлар ва ўқув
қўлланмаларининг мавжудлигига;
Таълим методикаларини такомиллашганлигига;
Ўқитувчи маҳоратига;
Ўқувчининг индивидуал психологик хусусиятларига.
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, турли индивидуал типологик
хусусиятларга эга ўқувчилар учун таълимнинг ягона қулай, оптимал
шароитларини яратиш мумкин эмас. Аммо ўзлаштиришнинг самарадорлигини
оширишда муаммоли таълим, ноанъанавий таълим усулларини қўллаш муҳим
аҳамиятга эгадир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
