2 Plazmadiofora paraziti Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Mavzuning dolzarbligi

II-Bob. Asosiy qism
2.1 Miksomitsetlar tuzilishi
Erkin yashovchi shilimshiq mog'orlarning taxminan 600 turi mavjud. Endi ular iste'molchi-parchalovchi protistlar yoki protistan zamburug'lari deb hisoblanadilar.
Ular asosan nam joylarda joylashgan.
Ularni miksamoeba deb ham atashadi, chunki ularning talluslari amyobaga o'xshaydi.
Ularning butun tallus tanasi reproduktiv tanaga aylandi, shuning uchun ular golokarpikdir.
Ular jinsiy va aseksual ko'payish usullariga rioya qilishadi. Ular o'zlarining aseksual usulini bo'linish yoki kistalar va jinsiy zoosporlar orqali amalga oshirdilar.
Shilimshiq mog'or tallusining ikki xil shakli mavjud, masalan, hujayrasiz shilimshiq mog'or (plazmodiy) va hujayrali shilimshiq mog'or (psevdoplazmodium).
Ko'p yadroli protoplazmaning devorsiz massasi plazmodiy deb ataladi, masalan: Fizarum, Didimiy, Fuligo va boshqalar. Yetuklik davrida ular kapillitiyni hosil qiladi, bu sporalar va protoplazmatik iplar tarmog'i bilan ishlov berilgan poyali sporangiyadir.

2.1.2-rasm

2.1.2-rasm Myxophyta - Trichia decipiens
Vegetativ holatda shilimshiqlar o'simlik to'qimalarda parazit, ya’ni tayyor organik modda, saprofit - chirindi hisobiga hayot kechiradi. Bular substratda ko‘p yadroli plazmodiy ko'rinishda bo'ladi. Plazmodiy ko'payib, so'ng sporaga aylanuvchi alohida bir yadroli qismlarga ajraladi. Sporalar glikogen bilan to'ladi va po'st bilan o'ralib qishlaydi. Qulay sharoit vujudga kelishi bilan, sporalar bir xivchinli zoosporalarga, keyin miksoamyobaga aylanadi. Miksoamyobalaming po‘sti bo'lmaydi, ular jufit-juft bo‘lib qo'shilib ko'payadi, so'ngra yolg'on oyoqlari bilan sudralib, plazmodiy hosil qiladi. Plazmodiofora (Plasmodiophora) «karam qili» karam ildizida parazitlik qiladi. Ildiz po'stlog'ining parenxima to'qimasi gipertrofiya o'sishi natijasida shishadi, uning hujayralarida shilimshiqning plazmodiysi joylashadi. Kuzga yaqin bu hujayralardagi plazmodiydan sporalar hosil bo'lad

2.1.3-rasm Karam plazmo- ^ dioforasi (Plasmodiophora brassical) A, В - plazmodiofora bilan zararlangan karam o‘simligi; D - ildiz hujayrasidagi plazmodiy; E - zararlangan ildiz ko'ndalang kesigi; F - ildiz hujayrasidagi sporalar; G - sporalaming o'sishi (1) va zoosporalar hosil bo'lishi (2) miksoamyobalar (3).
Tuban o’simliklarning birinchi olti bo’lim vakillarida xlo-rofil bo’lib, shunga ko’ra ular yorug`likda {SO2} karbonat angidrid-ni o’zlashtirib mustaqil ravishda oziqlanadi va shu belgilariga asosan ular ko’pincha "suv o’tlari" degan umumiy nom bilan ham ay-tiladi. Bu esa ularning yashash joylari yoki yashash sharoita suv ekinligidan dalolat beradi. Suvo’tlari jumlasiga kiradigan 6 bo’lim o’z filogeneziga ko’ra mustaqil bo’lishlaridir.
Tuban o’simliklarning oxirgi 3 bo’limida - bakteriyalar, miksomitsetlar va zambrug`larda xlorofil bo’lmaydi, ular foto-sintez qilish xususiyatiga ega emas, ular saprofit yoki parazit holida tayyor organik modda hisobiga yashaydi.
Filogenetik sistematikada "bo’lim" deyilganda ayrim evol-gatsiya shoxlari bilan ularning hamma tarmoqlari yoki o’sha shox-larning uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlariga mos keladigan va yangi, o’ziga hos yashash sharoitlarida hayot kechirishga moslanish mu-nosabati bilan tuzilishning tubdan o’zgarishi jihatidan avvalgi va kelgusi bosqichlardan ajralib turadigan qismlar tushuniladi.
Yuksak o’simliklarning guli o’simliklar bo’limidan boshqa hamma bo’limlari, avvallari "arxegoniyli o’simliklar" - deb, ham nomlangan. Chunki, ular urg`ochi jinsiy organlari ko’p hujayrali bo’lib "arxegoniy" - deb nomlangan.
Ko`k-yashil suvo`tlariga bir hujayrali, kolonial va ipsimon tuzilishga ega bo`lgan, xlorofil va karatinoid pigmentlaridan tashqari ko`k rangli fikosian hamda qizil - fikoeritrin pigmentlarining ma‟lum nisbatda aralashmasidan yuzaga keluvchi, rangi jihatidan xilma-xil bo`lgan suvo`tlari kiradi. Ularning boshqa suvo`tlaridan bir qator farqlari bo`lib, birinchi navbatda prokariotik tuzilishi, harakatchan stadiyasi bo`lmasligi va pigment tarkibi jihatidan ajralib turadi. Optik mikroskop orqali kuzatilgan hujayra sitoplazmasida vakuola bo`lmasligi, rangsizroq hujayra markazi sentroplazmadan va to`qroq hujayra chetlari xromatoplazmadan iborat ekanligini ko`rish mumkin. Sentroplazmada haqiqiy yadro qobig`i, yadrochalar va yadroning o`zi bo`lmasa-da, yadro elementlari hisoblanuvchi DNK va RNK to`plangan bo`ladi. Umuman, sitoplazma tarkibida bir qator zaxira ozuqa modda sifatida to`planuvchi kiritmalar (glikogen, volutin va sianofitsin donachalari) hamda gaz vakuolasi yaqqol ko`zga tashlanadi. Ko`k-yashil suvo`tlarining hujayralarini elektron mikroskop yordamida kuzatilganda hujayra qobig`ining ichki va tashqi qismida joylashgan, o`zaro maxsus teshikchalar (poralar) bilan birlashib turuvchi sitoplazmatik membranani ko`rish mo`mkin. Ko`pchilik ko`k-yashil suvo`tlarining hujayralari tolasimon tuzilishga ega bo`lgan shilimshiq qin bilan o`ralgan bo`ladi. Sitoplazmada qator ribosomalar, mitoxondriy ekvivalentlari hisoblanuvchi fermentoaktiv granulalar va fotosintetik membranalar bo`lmish tilakoidlarni ham ko`rish mo`mkin. Ko`k-yashil suvo`tlarida jinsiy ko`payish jarayoni kuzatilmaydi. Ko`pchilik bir hujayrali va kolonial vakillari (xrookokklar sinfi) hujayralarining ikkiga bo`linishi yordamida vegetativ usul bilan ko`payadi. Ipsimon tuzilishga ega bo`lgan vakillari esa gormogoniyalar hosil qilib ko`payadi. Shuningdek ipsimon vakillari sporalar (akinetalar) hosil qilib, jinssiz usulda ham ko`payishi mo`mkin. Ko`k-yashil suvo`tlarining tallomini tuzilishi va ko`payish xususiyatini hisobga olgan holda 2 ta sinfga bo`linadi:
Xrookoklar sinfi – Chroococcacae Yuqorida aytib o`tilganidek ushbu sinfning vakillari bir hujayrali yoki kolonial tuzilishga ega. Kolonial vakillaridan biri Mikrotsistis (Microcystis) bo`lib, shaklsiz, shilimshiqqa o`ralgan sharsimon hujayralar to`plamidan iborat. Notekis joylashgan koloniya asosan oqmaydigan ko`lmak suvlarning yuza qismida elaksimon yoki to`rsimon parda hosil qiladi. Mikrotsistis kuchli rivojlanganda suvni gullashiga olib keladi. Uning ayrim turlari (masalan, Janubiy Afrikada o`suvchi M. toxica) hayvonlar uchun zaharli bo`ladi. Hujayrasi sharsimon, bir yoki ko`p qavatli shilimshiqqa o`ralgan kolonial vakillaridan biri Gleokapsa (Gleocapsa) bo`lib, uning hujayralari bo`lingan sari shilimshiq qavatlari ham yangi va eski hujayralar atrofida qavat-qavat bo`lib ortib boraveradi. Gleokapsa ko`lmak suvlaridan tashqari tuproqda, tosh va daraxt po`stloqlarida uchrab, har xil rangdagi koloniyalarni hosil qiladi. Gormogoniyalar sinfi – Hormogonaceae Ushbu sinfga kiruvchi suvo`tlari ipsimon ko`rinishga ega bo`lib, ayrim vakillarining hujayralari kalta silindrsimon, ayrimlari esa marjon kabi bir-biri bilan ulanib turuvchi, nisbatan dumaloq ko`rinishda bo`ladi. Ular uchun umumiy bo`lgan xususiyat gormogoniya hosil qilib, vegetativ yo`l bilan ko`payishdir. Spora hosil qilib, jinssiz yo`l bilan ko`payish ham gormogoniyalar sinfining vakillari uchun xos. Gormogoniyalar sinfining tabiatda keng tarqalgan vakillaridan biri Ossillatoriya (Oscillatoria) bo`lib, undagi hujayralarning eni bo`yidan bir necha marta uzun bo`ladi. Bunday bo`lishiga sabab, hujayra eni suvo`tining ipiga nisbatan olinadi. Natijada hujayraning uzun tomoni eni, kalta tomoni esa bo`yi bo`lib qoladi. Ipining uchki qismi shilimshiq ustida sirpanib ossillatorial (o`ziga xos tebranma) harakat qilib turadi. Ossillatoriya sholipoya, ko`lmak suvlarda va hovuzlarda keng tarqalgan. Ossillatoriyaga o`xshash tuzilishga ega bo`lgan yana bir vakili Lingbiya (Lingbia) bo`lib, u Ossillatoriyadan shilimshiq qini borligi bilan farq qiladi. Gormogoniyalar sinfining dumaloq hujayralardan tashkil topgan ipsimon vakillariga Anabena (Anabaena) va Nostok (Nostoc) tipik misol bo`laoladi. Anabena va Nostokning marjon shaklidagi iplarining ayrim joylarida rangsizroq, hujayra po`sti qalin bo`lgan maxsus geterosista hujayralari uchrab turadi. Odatda geterosista hujayralari bo`lgan suvo`tlari havodan sof azotni to`plash xususiyatiga egaligi ma‟lum. Anabena va nostokning vegetativ hujayralarida ko`p miqdordagi sporalar hosil bo`lib, jinssiz ko`payuvchi sporangiyalar vujudga keladi. Anabena ko`proq halqob suvlarda uchraydi. Nostok esa toza, tezoqar suvlarda, ayrim turlari tuproqning ustki qatlamlarida tarqalgan bo`lib, iplari har xil kattalikdagi, yong`oqdaygacha bo`lgan koloniya hosil qiladi.
QIZIL SUVO‘TLARI BO‘LIMI – RHODOPHYCOPHYTA Ko`k-yashil suvo`tlariga o`xshash qizil suvo`tlarining hujayralarida ham xlorofil va har xil karatinoidlardan tashqari suvda eruvchi qizil fikoeritrin va ko`k fikotsianin pigmentlari mavjud bo`lib, ularning o`zaro nisbati qizg`ish yoki havorang ko`rinishdagi tallomlarni yuzaga keltiradi. Qizil suvo`tlarining hujayralarida zahira ozuqa modda sifatida bagryankali kraxmal to`planadi. Ushbu bo`lim suvo`tlari ham qo`ng`ir suvo`tlari kabi sho`r suvlarda hayot kechirib, ularning rivojlanish siklida harakatchan stadiyasi bo`lmaydi. Tallomining strukturasi jihatidan xilma-xil bo`lib, eng soddalalari bir hujayrali, lekin asosiy qismi har xil ipsimon va plastinkasimon tuzilishga ega. Qizil suvo`tlarining hujayralari nisbatan pishiq qobiq bilan o`ralgan bo`lib, sellulozali mikrofibrillar amorf matriks bo`yicha tarqoq holda joylashgan. Hujayra qobig`ining pektin va sellulozali komponentlari bo`lib, u shilimshiq bilan aralashib ketadi. Ayrim vakillarida bunday yumshoq yoki tog`aysimon konsistensiyali birikmaga ohaktosh aralashishi natijasida qattiq qobiq yuzaga keladi. Hujayralalari bir yoki ko`p yadroli bo`lib, ko`pinchalik hujayra qobig`iga yaqin joylashgan (pariental) xramotoforlari donachasimon, plastinkasimon yoki markaziy qismida pirenoidli yulduzsimon shakllarda bo`ladi. Bagryankali kraxmal pirenoid va xromatofordan ajralgan holda sitoplazmada to`planadi. Qizil suvo`tlarining jinssiz ko`payish hosilalari harakatsiz yalang`och hujayralardan iborat bo`lib, sporangiylarning butun borlig`idan bitta (monospora) yoki to`rtta (tetrospora) spora hosil bo`ladi. Monosparalar odatda sodda tuzilgan vakillarida (bangiyalar sinfi), tetrosporalar esa murakkabroq tuzilgan vakillarida (floridiyalar sinfi) hosil bo`ladi. Qizil suvo`tlarining jinsiy ko`payishi ham o`ziga xos va murakkab jarayon hisoblanadi. Umuman jinsiy ko`payish oogamiya usulida amalga oshib, urg`ochilik jinsiy a‟zosi ko`zachasimon ko`rinishdagi karpogondan iborat. Karpogon trixoginasiz (bangiyalar sinfi vakillarida) yoki karpogonning ustki qismidan chiqqan maxsus o`simta shaklidagi trixoginali (floridalar sinfi) bo`lishi mumkin. Anteridiy esa karpogon yonida vujudga kelib, unda mayda xivchinsiz spermatsiylar hosil bo`ladi. Anteridiydan chiqqan spermatsiylar suv oqimi yordamida trixogina orqali karpogonga tushib, undagi yadro bilan qo`shiladi. So`ngra karpogonning bazal qismi trixoginadan ajraladi va karposporaga aylanadi. Karposporaning keyingi rivojlanishi ushbu sinfga mansub suvo`tlarining har xil vakillarida o`ziga xos ko`rinishda davom etishi kuzatiladi. Floridiyalar sinfining nisbatan tuban tuzilishga ega bo`lgan vakillarida (batraxospermum, nemalion) otalangan karpogon qorinchasida gonimoblast ipchalari o`sib, uning uchlarida, karposporangiyalar hosil bo`ladi va karposporalari bittalab ajralib chiqa boshlaydi. Floridiyalar sinfining murakkabroq tuzilgan vakillarida esa otalangan karpogon qorinchasidan har xil uzoqlikda joylashgan, bo`linishni tezlashtiruvchi maxsus auksolyar hujayralar rivojlanib, yaqinroq masofada joylashganlari gonimoblast ipchalari va karpogoniyalar, uzoqqa cho`zilgan ipchalaridan esa yana birlashtiruvchi yoki ooblastim ipchalari o`sib, ular o`z navbatida auksolyar hujayralariga qushiladi va
gonimablastlar hosil bo`ladi. So`ngra gonimoblastlar karposporangiyalarni
vujudga keltiradi. Yuqorida tasvirlangan jinsiy ko`payish jarayonlari diploid
o`simlikda yuzaga kelib, gaploid o`simlik esa tetrosporalar yordamida jinssiz
yo`l bilan ko`payadi. Shunday qilib, qizil suvo`tlarining yuksak tuzilgan
vakillarining ko`pchiligida nasllarning to`g`ri, ya‟ni izomorf gallanishi kuzatiladi.
Qizil suvo`tlari tallomining tuzilishi va ayniqsa ko`payishidagi farq asosida
2 ta sinfga bo`linadi.
Bangiyalar sinfi - Bangiodaceae
Ushbu sinfga tallomi nisbatan sodda tuzilgan, jinssiz, ko`payishi
monosporalar hosil qilish bilan, jinsiy ko`payishi esa yuksak tuzilgan vakillarida
trixoginasiz karpogonlar yordamida amalga oshuvchi qizil suvo`tlari kiradi.
Sinfning keng tarqalgan vakillaridan biri Porfira (Porphyra) bo`lib, u 20-30 sm
keladigan plastinkasimon suvo`ti. Substratga rizoid yordamida birikib, plastinkasi
1-2 qavat hujayralardan tashkil topgan bo`ladi. Ba‟zi turlarida karpogon kalta
trixogina hosil qiladi. Porfira oziq-ovqat sifatida iste‟mol qilinadi. Ayniqsa,
Yaponiyada porfirani qizil salat deb yuritilib, maxsus suv havzalarida
ko`paytiriladi va oziq-ovqatga ishlatiladi.
Floridiyalar sindi – Florideae
Bu sinfga suvo`tlarining yuksak tuzilgan vakillari kirib, jinssiz ko`payishi
tetrosporalar, jinsiy - esa trixoginali karpogonlar yordamida amalga oshadi.
Ushbu sinfning chuchuk suvda hayot kechiradigan yagona vakili
Batraxospermum (Batrachospermum) bo`lib, u toza va tiniq suvlarda substratga
yopishgan holda, to`pbarg shaklidagi bo`g`inlar hosil qilib, shoxlangan
ko`rinishda bo`ladi. Shoxchalar yoki barglar to`plamining hujayralarida
donachasimon xromatoforlarli bo`lib, ularni assimilyator iplari deb yuritiladi.
Assimilyator iparini birlashtiruvchi bo`g`in oraligidagi iplari esa rangsizroq
va yirik hujayralardan tashkil topgan. Batraxospermum O`zbekiston sharoitida
keng tarqalgan bo`lib, unda geteromorf nasllar gallanishi kuzatiladi. Dengiz va
okeanlarda juda keng tarkalgan, har xil ipsimon ko`rinishga ega bo`lgan,
floridiyalarning vakillaridan Polisifoniya (Rolysiphonia) shoxlangan butacha
ko`rinishda bo`lib, o`rta qismida markaziy hujayralar, uning ustida esa po`stloq
qavatni hosil qiluvchi perisentral hujayralar (bir yoki ko`p qavatli) joylashgan.
Polisifoniyaning jinsiy ko`payish a‟zolari ancha murakkab tuzilgan va
rivojlanishining oxirgi bosqichida ko`phujayrali maxsus uyacha - sistokarpiy
vujudga keladi. Sistokarpiyning ustki qismida joylashgan maxsus teshikchadan
pishib yetilgan karposporalar birin-ketin chiqib turadi. Polisifoniyada diploid
murakkab karposporofitli izomorf nasllarning gallanishi kuzatiladi. Qizil
suvo`tlarining tallomini tuzilishi jihatidan eng murakkab vakillaridan biri
Delesseriya (Delesseria) hisoblanadi. U uzunligi 80 sm gacha bo`lgan tallomi
plastinkasimon, tashqi ko`rinishi jihatidan yuksak o`simliklarga o`xshash, barg
plastinkalari tomirlangan, ostki qismida esa poyachaga o`xshash bandi
joylashgan, qizg`ish tusdagi suvo`ti. Tallomining ustki qismini xromatoforli
mayda hujayralar o`rab olgan. Ko`payish organlari maxsus bargchalar -
sporofillarda hosil bo`ladi. Delesseriya dengizlarning sublitoral qismida keng
tarqalgan.
Qizil suvo`tlari jamiyatning xo`jalik faoliyatida keng ishlatiladi. Ularni
oziq-ovqat sifatida iste‟mol qilish, sanoatda ko`plab ishlatiladigan agar-agar
moddasi olish, chorva mollariga ozuqa va mineral ug`it sifatida qo`llanib
kelinmoqda.