2. P. R. 01imxo‘jayeva —

jadval

Ko‘payish

Bo‘linish

Endogoniya

Bir hujayralilarda

Bir hujayralilarda
> Shizogoniya

Kurtaklanish

Sporogoniya

Jinssiz

Ko‘p hujayralilarda
Vegetativ Poliembrioniya Sporogoniya Fragmentatsiya

> Konyugatsiya

Kopulyatsiya


Ko‘p hujayralilarda

Otalanmasdan

(partenogenez)

Otalanib
Jinsiy


Jinsiy ko‘payish
Isrofgarchilik, ko‘p energiya sarflanadi

Genetik xilma-xillikka olib keladi

Evolutsiya uchun foydali

Kam energiya sarflanadi

Jinssiz ko'payish ► Klonlar hosil bo‘ladi

Genetik bir xillikka olib keladi

Evolutsion ahamiyati kam

Jinssiz yo‘l bilan hayvonlar ham, o'simliklar ham ko‘payadi. Jinssiz ko‘payishning quyidagi usullari mavjud: bo‘linish, endogoniya, ko‘plab bo'linish (shizogoniya, sporogoniya) kurtaklanish, vegetativ ko'payish.

Bo‘linish yo‘li bilan asosan sodda hayvonlar (amyobalar, xivchinlilar), bir hujayrali o'simliklar (xlorella, xlamidomonada) ko'payadilar. Endogoniya usulida ichki kurtaklanish kuzatiladi. Masalan, toksoplazmada, ona toksoplazma kurtaklanib, avval ikki qiz organizm hosil qiladi, ha’zan csa ichki kurtaklanish jadallashishi natijasida juda ko‘p qiz organizmlar paydo bo‘lishi mumkin.

Shizogoniya (ko'plab bo'linib ko‘payish) yo'li bilan sodda hayvonlar ko'payadi. Masalan, bezgak paraziti yadrosi dastlab juda ko‘p mayda bo'laklarga ajralib, keyin ular atrofini sitoplazma o‘rab oladi. Natijada, bitta hujayradan ko'plab qiz hujayralar ho­sil bo'ladi.

Kurtaklanishda ona organizmda dastlab bo'rtma paydo bo‘ladi. Bo‘rtma o‘sib ona organizm shakliga va hajmiga yetgandan so‘ng ajralib, mustaqil hayot kechira boshlaydi. Bunday usul bakteriyalarda, achitqi zamburug'larda, so'ruvchi infuzoriyalarda, kavakichaklilarda uchraydi.

Spora hosil qilib ko'paysh sodda hayvonlardan sporalilar sinfi vakillarida, ko‘p hujayralilardan paporotniksimonlarda uchraydi. Spora — ular hayot siklining bir davri bo‘lib, qobiqqa o‘ralgan hujayradan iborat. Keyinchalik bu hujayra ko‘payish xususiyatiga ega bo‘ladi.

Vegetativ ko‘payishda yangi organizm ona organizmning bir qancha hujayralari to‘plamidan hosil bo'ladi. Bu usul bilan ko'payish juda sodda tuzilgan ko‘p hujayrali hayvonlarda (kavakichaklilar, g‘ovaksimonlar, yassi va yumaloq chuvalchanglarda) hamda ko‘pchilik o'simliklarda uchraydi.

Vegetativ ko‘payishning o'ziga xos xili — poliembrioniya mavjud. Bunda embrion bir necha marta bo‘linadi. Embrionning ana shu bo'laklaridan keyinchalik mustaqil organizm rivojlanadi. Poliem­brioniya parazitik hayot kechiruvchi ayrim arilarning lichinkalarida, sutemizuvchilardan bronenosetsda uchrashi mumkin. Odamda bir tuxumli egizaklar tug‘ilishi ham poliembrioniya hisoblanadi.

16.