2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

 Ishlab chiqarishda zararli moddalar va ulardan himoyalanish usullari. 
Zararli moddalar inson organizmiga turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayrimlarining 
oz miqdori ham kasb kasalligi yoki jarohat keltirib chiqarishi mumkin. Shunga ko‘ra, ya’ni 
zararli moddalar inson organizmiga ko‘rsatadigan ta’siriga qarab, GOST 12.1.007-76 - 
«Zararli moddalar. Sinflari va xavfsizlikning umumiy talablari» bo‘yicha quyidagi sinflarga 
bo‘linadi: 
I - juda yuqori xavfli - РЭЧМ <0,1 мг м3; 
II- yuqori xavfli - 0,1 < РЭЧМ <1,0 мг м3 ; 
III- xavfli (o‘ldiradigan) - 1,0 < РЭЧМ <1,0 мг м3; 
IV- kichik xavfli - RECHM > 10,0 мг м3. 
Ishlab chiqarish muhiti havosidagi zararli omillarni inson salomatligiga zararli ta’sirini 
kamaytirish maqsadida ularga ma’lum chegara-ruxsat etilgan chegaraviy meyor (RECHM) 
belgilanadi. 
Xonadan atmosfera havosiga chiqariladigan moddalar imkoni boricha tozalab 
chiqarilishi kerak. Bu zararli moddalarning havodagi konsentratsiyalari RECHMdan oshib 
ketmasligiga alohida e’tibor berilishi zarur. 
Xonaga kiritiluvchi havo tarkibidagi zararli moddalar miqdori 0,3 q RECHM dan 
oshmasligi kerak. 
Sof, toza havo bir qancha gazlar aralashmasidan iborat bo‘lib, uning tarkibida 77 foiz 
azot, 21 foiz kislorod, 1 foiz is gazi va boshqa faol gazlar, 1 foiz inert gazlar mavjud bo‘ladi. 
Lekin ishlab chiqarish sharoitida ish joyining havosi ishlab chiqarish texnologiyasi va ish 
sharoitiga bog‘liq holda turli xil zararli changlar va gazlar bilan ifloslanadi.
/
/
/
/

---

172 
 
Xalq xo‘jaligi ishlab chiqarishining barcha sohalarida havo tarkibida hamisha ma’lum 
miqdorda, ya’ni 1m.kub havo tarkibida 0,25 mg.dan 0,5 mg gacha changlar bo‘ladi. 
Changlarning inson organizmiga ta’siri ularning kimyoviy tarkibi va chang zarralarining 
o‘lchami bilan baholanadi. Changlar kimyoviy tarkibiga bog‘liq holda organik, noorganik 
(mineral), metall va aralash changlarga bo‘linadi.
Yirik changlar odatda burun bo‘shlig‘ida ushlanib qoladi. Mayda changlar esa (asosan 
o‘lchami 0,001 mm dan kichik bo‘lgan changlar (masalan: mayda tuproq, ohak, sement, don 
changlari va b.) nafas olganda burun bo‘shlig‘idan o‘tib, o‘pkaga o‘rnashadi va ular 
tashqariga chiqib ketmaydi. Ishlab chiqarishda paydo bo‘ladigan ayrim kichik o‘lchamli 
changlar esa burun bo‘shlig‘ida va o‘pka to‘qimalariga o‘rnashib olib, vaqt o‘tishi bilan sekin-
asta turli xil kasalliklarni kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi. Bundan tashqari changlar inson 
terisiga, burun to‘qimalariga ham katta ta’sir etadi. Natijada ular har xil kasalliklar, jumladan 
allergenik, sil, bronxial astma kabi kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Ish joylari 
havosi tarkibini meyorlashtirish tadbirlaridan biri zararli moddalar miqdorini ruxsat etilgan 
miqdor (PDK) darajasiga olib kelishdir. Ish joylaridagi zararli moddalarning ruxsat etilgan 
miqdori (PDK) deb meyoriy ish vaqti hisobida ishchining butun ish staji davrida uning 
sog‘ligiga 
ta’sir etmaydigan va kasb kasalliklarini keltirib chiqarmaydigan miqdorga aytiladi.